Ανεξήγητα, Μεταφυσικά, Α.Τ.Ι.Α., Μυστήρια, Παραψυχολογία, Εσωτερισμός
«Ως βιοχημικοί, ανακαλύπτουμε όλο και περισσότερα για το φοβερά πολύπλοκο της ζωής, όπου είναι φανερό ότι η πιθανότητα, να έχει προέλθει από κάποιο τυχαίο γεγονός είναι τόσο ελάχιστη που μπορεί να αγνοηθεί εντελώς. Η ζωή αποκλείεται να προήλθε τυχαία»
Sir FRED HOYLE
Άνθρωπος και ψυχή
Η ύπαρξη του ανθρώπου, συγκρινόμενη με τα πλανητικά χρονικά μεγέθη, είναι απειροελάχιστη, παρόλα αυτά τα επιτεύγματα του ανθρώπου στα λίγα χιλιάδες χρόνια της ύπαρξης του, είναι αξιοθαύμαστα, συμπερασματικά λοιπόν ο άνθρωπος από «νοητικής», πλευράς , αποτελεί την κορωνίδα της δημιουργίας σε πλανητικό επίπεδο, καθώς είναι το μόνο πλάσμα με τέτοιες γνωστικές ικανότητες που του επιτρέπουν να παράγει βελτιώσεις και μεταβολές τόσο πάνω στη φύση, όσο και στον εαυτό του.
Το ερώτημα που απασχόλησε, και απασχολεί λοιπόν τον άνθρωπο είναι, εάν είμαστε ένα φυσικό εξελικτικό πείραμα ελεύθερης επιλογής, με ένα υλικό σώμα που αποτελεί προϊόν διάφορων αυτοσχεδιασμών, με όργανα που άλλαξαν πολλές φορές τη λειτουργία τους, ή η νοητική υπεροχή του ανθρώπινου είδους σε σχέση με το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο, είναι αποτέλεσμα θεϊκής επιλογής.
Στο «sefer ha zohar» (Σεφέρ χαζοχάρ) ή Βιβλίο της Λαμπρότητας που αποτελεί ίσως το πιο σημαντικό και εκτενές κείμενο της εβραϊκής Καμπάλα, τίθεται το ερώτημα:
«Τι είναι ο άνθρωπος; Είναι απλώς δέρμα, σάρκα, οστά και φλέβες; Όχι! Αυτό που συνιστά τον αληθινό άνθρωπο, είναι η ψυχή και εκείνα που αποκαλούνται δέρμα και σάρκα, οστά και φλέβες είναι απλά ένα πέπλο, ένα εξωτερικό κάλυμμα και όχι καθαυτός ο Άνθρωπος. Η αποκάλυψη του ανθρώπου σημαίνει την απέκδυση του από όλα αυτά τα ενδύματα.
Το ερώτημα που απασχόλησε, και απασχολεί λοιπόν τον άνθρωπο είναι, εάν είμαστε ένα φυσικό εξελικτικό πείραμα ελεύθερης επιλογής, με ένα υλικό σώμα που αποτελεί προϊόν διάφορων αυτοσχεδιασμών, με όργανα που άλλαξαν πολλές φορές τη λειτουργία τους, ή η νοητική υπεροχή του ανθρώπινου είδους σε σχέση με το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο, είναι αποτέλεσμα θεϊκής επιλογής.
Στο «sefer ha zohar» (Σεφέρ χαζοχάρ) ή Βιβλίο της Λαμπρότητας που αποτελεί ίσως το πιο σημαντικό και εκτενές κείμενο της εβραϊκής Καμπάλα, τίθεται το ερώτημα:
«Τι είναι ο άνθρωπος; Είναι απλώς δέρμα, σάρκα, οστά και φλέβες; Όχι! Αυτό που συνιστά τον αληθινό άνθρωπο, είναι η ψυχή και εκείνα που αποκαλούνται δέρμα και σάρκα, οστά και φλέβες είναι απλά ένα πέπλο, ένα εξωτερικό κάλυμμα και όχι καθαυτός ο Άνθρωπος. Η αποκάλυψη του ανθρώπου σημαίνει την απέκδυση του από όλα αυτά τα ενδύματα.
Ωστόσο, τα οστά, οι τένοντες και τα διάφορα συστατικά του σώματος σχηματίστηκαν σύμφωνα με τα μυστικά της θεϊκής σοφίας, και σύμφωνα με την ουράνια εικόνα. Το δέρμα απεικονίζει τους ουρανούς που είναι άπειροι σε έκταση και καλύπτουν ως ένδυμα όλα τα πράγματα. Τα οστά και οι φλέβες συμβολίζουν τον θεϊκό φορέα, τις εσωτερικές δυνάμεις του ανθρώπου. Όμως αυτά δεν είναι παρά τα εξωτερικά ενδύματα, επειδή στα εσωτερικά μέρη υπάρχει το μυστήριο του Ουράνιου Ανθρώπου».
Όπως στο zohar , έτσι και σε όλους τους αρχαίους μύθους και της θρησκείες ο άνθρωπος, θεϊκό τέκνο, συμμετέχει του θείου, δια μέσω της «θέωσης», της υπέρβασης δηλαδή της θνητής και καθορισμένης του φύσης, αλλά και ταυτόχρονα, δια μέσω της πίστης σε μια «άλλη ζωή μετά θάνατον ζωή », εξασφαλίζει την αθανασία. Τελεολογικά ο άνθρωπος, είτε με την μορφή του ήρωα, είτε στην μετά θάνατον ζωή, ενέχει το ενδεχόμενο της μετεξέλιξης του σε μια νέα ανώτερη μορφή ύπαρξης.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο στο ερώτημα περί προέλευσης του ανθρώπου ο θάνατος, αποτέλεσε κομβικό σημείο της αναζήτησης. Με βάση αυτό το ερώτημα, εμφανίστηκαν ανά τους αιώνες διάφορες θρησκευτικές εκδοχές, έχοντας στις περισσότερες των περιπτώσεων ως κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα, την πίστη στην αθανασία της ψυχής, και στην συνέχιση της ζωής μετά τον θάνατο.
Ανάλογα με την πολιτιστική ιδιαιτερότητα της κάθε εποχής και του κάθε θρησκεύματος, εμφανίστηκαν ποικίλες εκδοχές σε σχέση με την επουράνια κρίση της ψυχής, και τις συνακόλουθες ανταμοιβές ή τιμωρίες. Ο θάνατο ς θα σημαίνει τον αποχωρισμό της ψυχής από το σώμα, και έτσι εκλαμβάνεται ως απελευθέρωση του άφθαρτου από το φθαρτό, του αιωνίου από το πρόσκαιρο, του ανωτέρου από το κατώτερο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το «μυστήριο» του ανθρώπου θα μετατεθεί στο μέλλον, εφόσον ο δυϊσμός ύλης-πνεύματος, οδηγεί στην αναγνώριση της αθανασίας της ψυχής.
«... Ευθύς ως η ψυχή σου εγκαταλείψει το φως του ήλιου, βάδιζε προς τα δεξιά, δείχνοντας όμως μεγάλη εγρήγορση. Γιατί στο βασίλειο του Άδη υπάρχει μια πηγή που δίπλα της ορθώνεται ένα λευκό κυπαρίσσι. Καθώς όμως οι ψυχές κατεβαίνουν εκεί, τρέχουν για να πιουν και να δροσιστούν γιατί στον Άδη διψούν πάρα πολύ. Σε προειδοποιώ όμως να μην πιεις από αυτή την πηγή. Γιατί πιο πέρα θα βρεις δροσερό νερό που τρέχει από την πηγή της Μνημοσύνης.
Όπως στο zohar , έτσι και σε όλους τους αρχαίους μύθους και της θρησκείες ο άνθρωπος, θεϊκό τέκνο, συμμετέχει του θείου, δια μέσω της «θέωσης», της υπέρβασης δηλαδή της θνητής και καθορισμένης του φύσης, αλλά και ταυτόχρονα, δια μέσω της πίστης σε μια «άλλη ζωή μετά θάνατον ζωή », εξασφαλίζει την αθανασία. Τελεολογικά ο άνθρωπος, είτε με την μορφή του ήρωα, είτε στην μετά θάνατον ζωή, ενέχει το ενδεχόμενο της μετεξέλιξης του σε μια νέα ανώτερη μορφή ύπαρξης.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο στο ερώτημα περί προέλευσης του ανθρώπου ο θάνατος, αποτέλεσε κομβικό σημείο της αναζήτησης. Με βάση αυτό το ερώτημα, εμφανίστηκαν ανά τους αιώνες διάφορες θρησκευτικές εκδοχές, έχοντας στις περισσότερες των περιπτώσεων ως κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα, την πίστη στην αθανασία της ψυχής, και στην συνέχιση της ζωής μετά τον θάνατο.
Ανάλογα με την πολιτιστική ιδιαιτερότητα της κάθε εποχής και του κάθε θρησκεύματος, εμφανίστηκαν ποικίλες εκδοχές σε σχέση με την επουράνια κρίση της ψυχής, και τις συνακόλουθες ανταμοιβές ή τιμωρίες. Ο θάνατο ς θα σημαίνει τον αποχωρισμό της ψυχής από το σώμα, και έτσι εκλαμβάνεται ως απελευθέρωση του άφθαρτου από το φθαρτό, του αιωνίου από το πρόσκαιρο, του ανωτέρου από το κατώτερο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το «μυστήριο» του ανθρώπου θα μετατεθεί στο μέλλον, εφόσον ο δυϊσμός ύλης-πνεύματος, οδηγεί στην αναγνώριση της αθανασίας της ψυχής.
Η αθανασίας της ψυχής
Η ιδέα της αθανασίας της ψυχής, και η συμμετοχή του Θείου σε κάθε άνθρωπο αποτέλεσε την βασική αρχή τόσο για την φιλοσοφία, όσο και για την θρησκεία και την μεταφυσική. Αναφερόμενος ακριβώς σε αυτή την αναζήτηση ο Η. Marcuze (Χ. Μαρκούζε), αναφέρει πως η θεολογία και ή φιλοσοφία, συναγωνίζονται μεταξύ τους τιμώντας το θάνατο σαν υπαρξιακή κατηγορία. Διαστρέφοντας ένα βιολογικό γεγονός σε οντολογική ουσία, επιθέτουν υπερβατικές ευλογίες πάνω στην ενοχή της ανθρωπότητας, που βοηθούν να διαιωνίζεται προδίνουν την υπόσχεση της ουτοπίας. Στον Ελληνικό χώρο, πρώτοι οι ορφικοί ανέπτυξαν την θεωρία της μετενσάρκωσης, σύμφωνα με την οποία, η ψυχή μετά τον θάνατο ακολουθεί έναν αέναο κύκλο ενσαρκώσεων έως ότου εξαγνιστεί.Ορφικές πινακίδες
Σε Ορφικές πινακίδες που έχουν βρεθεί, γνωρίζουμε κάποιες από τις οδηγίες που δίνονταν στους μύστες για την μεταθανάτια πορεία της ψυχής τους.«... Ευθύς ως η ψυχή σου εγκαταλείψει το φως του ήλιου, βάδιζε προς τα δεξιά, δείχνοντας όμως μεγάλη εγρήγορση. Γιατί στο βασίλειο του Άδη υπάρχει μια πηγή που δίπλα της ορθώνεται ένα λευκό κυπαρίσσι. Καθώς όμως οι ψυχές κατεβαίνουν εκεί, τρέχουν για να πιουν και να δροσιστούν γιατί στον Άδη διψούν πάρα πολύ. Σε προειδοποιώ όμως να μην πιεις από αυτή την πηγή. Γιατί πιο πέρα θα βρεις δροσερό νερό που τρέχει από την πηγή της Μνημοσύνης.
Όμως αυτή την πηγή την φυλάνε φρουροί που θα σε ρωτήσουν νοερά βέβαια, γιατί περιπλανιέσαι στα σκοτάδια του διαφθορέα 'Άδη. Θα απαντήσεις: Είμαι τέκνο της γης και του έναστρου ουρανού. Αλλά διψάω πολύ και χάνομαι. Δώστε μου γρήγορα να πιω από το νερό που κυλάει από της Μνημοσύνης την λίμνη. Και αυτοί που βρίσκονται στην υπηρεσία του Κυρίαρχου του κάτω κόσμου θα σε ευσπλαχνιστούν και θα σου δώσουν για να πιεις». (Πινακίδα Θουρίου)
«...Θα βρεις στα αριστερά του οίκου του Άδη, μια πηγή που δίπλα της ορθώνεται ένα λευκό κυπαρίσσι.Σ' αυτή την πηγή καθόλου να μην πλησιάσεις,αλλά θα βρεις μια άλλη στης Μνημοσύνης τη λίμνη από την οποία ρέει δροσερό νερό.Mπροστά της όμως υπάρχουνε Φρουροί. Θα τους πεις:"Είμαι τέκνο της γης και του έναστρου ουρανού. Όμως η καταγωγή μου είναι Θεία. Αυτό το ξέρετε κι' εσείς Όμως τώρα διψάω και χάνομαι. Γι’ αυτό δώστε μου να πιω δροσερό νερό που ρέει από της Μνημοσύνης τη λίμνη".Και από μόνοι τους θα σου δώσουν να πιεις από τη θεία την κρήνη. Και μετά από αυτό ανάμεσα στους άλλους τους ήρωες θα βασιλεύεις ...» (Πινακίδα από την Πετηλία)
Η μετά θάνατον ζωή - που έως τότε δεν υφίστατο στην αρχαιοελληνική σκέψη -, θα αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία, και θα καθορίζει τον βίο του ανθρώπου, εφόσον οι εξαγνισμένοι προορίζονται για μία μακάρια ζωή στα Ηλύσι α πεδία, ενώ για τους μιαρούς υπάρχουν τα Τάρταρα ή η επαναγγένηση σε σώματα ζώων. «Εκείνοι δε οι οποίοι είχαν προτιμήσει αδικίας ή βιαιότητας και αρπαγάς, εύλογον είναι να μεταμορφώνωνται εις τα γένη των λύκων, των ιεράκων, των περδικογεράκων....». (Πλάτωνας Φαίδων 82)
Αυτή η θεώρηση ενισχύεται φιλοσοφικά με τον Πλάτωνα, για τον οποίο η Ψυχή προϋπάρχει του σώματος, και γνωρίζει την αλήθεια καθώς βρίσκεται στον πραγματικό κόσμο, στον κόσμο δηλαδή τον κόσμο των Ιδεών . Η Ψυχή, είναι ασώματη, άυλη, αθάνατη, και αίτιο της εσωτερικής ουσίας κάθε όντος.
«...Θα βρεις στα αριστερά του οίκου του Άδη, μια πηγή που δίπλα της ορθώνεται ένα λευκό κυπαρίσσι.Σ' αυτή την πηγή καθόλου να μην πλησιάσεις,αλλά θα βρεις μια άλλη στης Μνημοσύνης τη λίμνη από την οποία ρέει δροσερό νερό.Mπροστά της όμως υπάρχουνε Φρουροί. Θα τους πεις:"Είμαι τέκνο της γης και του έναστρου ουρανού. Όμως η καταγωγή μου είναι Θεία. Αυτό το ξέρετε κι' εσείς Όμως τώρα διψάω και χάνομαι. Γι’ αυτό δώστε μου να πιω δροσερό νερό που ρέει από της Μνημοσύνης τη λίμνη".Και από μόνοι τους θα σου δώσουν να πιεις από τη θεία την κρήνη. Και μετά από αυτό ανάμεσα στους άλλους τους ήρωες θα βασιλεύεις ...» (Πινακίδα από την Πετηλία)
Η μετά θάνατον ζωή - που έως τότε δεν υφίστατο στην αρχαιοελληνική σκέψη -, θα αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία, και θα καθορίζει τον βίο του ανθρώπου, εφόσον οι εξαγνισμένοι προορίζονται για μία μακάρια ζωή στα Ηλύσι α πεδία, ενώ για τους μιαρούς υπάρχουν τα Τάρταρα ή η επαναγγένηση σε σώματα ζώων. «Εκείνοι δε οι οποίοι είχαν προτιμήσει αδικίας ή βιαιότητας και αρπαγάς, εύλογον είναι να μεταμορφώνωνται εις τα γένη των λύκων, των ιεράκων, των περδικογεράκων....». (Πλάτωνας Φαίδων 82)
Αυτή η θεώρηση ενισχύεται φιλοσοφικά με τον Πλάτωνα, για τον οποίο η Ψυχή προϋπάρχει του σώματος, και γνωρίζει την αλήθεια καθώς βρίσκεται στον πραγματικό κόσμο, στον κόσμο δηλαδή τον κόσμο των Ιδεών . Η Ψυχή, είναι ασώματη, άυλη, αθάνατη, και αίτιο της εσωτερικής ουσίας κάθε όντος.
Με την είσοδο της στο σώμα, που αποτελεί την φυλακή της ψυχής, η Ψυχή ξεχνά τις Ιδέες, και πλανάται πως τα παράγωγα των αισθήσεων, είναι η αλήθεια. Σκοπός της πλέον, είναι να ξανά-θυμηθεί, τα όντα (τις Ιδέες), με στόχο την ελευθερία της. Πρόκειται δηλαδή για την ανά-μνηση των όντων που αρχικά είχε γνωρίσει, γνωρίζοντας ταυτόχρονα και την μια αλήθεια. Κατά τον Πλάτωνα ο θάνατος, επέρχεται το σώμα με το τέλος, της κίνησης που προσφέρει η Ψυχή. Στον διάλογο του Πλάτωνα Μένων, ο Σωκράτης δηλώνει:
«Έχω ακούσει Μένων, λέει, σοφούς άνδρες και γυναίκες να μιλάνε για τα θεία πράγματα. Είναι ιερείς και ιέρειες που ξέρουν για ποια πράγματα μιλάνε. Τα λέει ακόμα και ο Πίνδαρος και πολλοί άλλοι από τους ποιητές που είναι θείοι. Και θα σου τα αποκαλύψω βέβαια, αλλά εσύ θα κρίνεις αν είναι σωστά ή όχι. Λένε λοιπόν ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι αθάνατη, η οποία (μπορεί βέβαια να) τελευτά - αυτό δηλαδή που ονομάζουμε θάνατο - αλλά ξαναγεννιέται και ποτέ δε χάνεται.
«Έχω ακούσει Μένων, λέει, σοφούς άνδρες και γυναίκες να μιλάνε για τα θεία πράγματα. Είναι ιερείς και ιέρειες που ξέρουν για ποια πράγματα μιλάνε. Τα λέει ακόμα και ο Πίνδαρος και πολλοί άλλοι από τους ποιητές που είναι θείοι. Και θα σου τα αποκαλύψω βέβαια, αλλά εσύ θα κρίνεις αν είναι σωστά ή όχι. Λένε λοιπόν ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι αθάνατη, η οποία (μπορεί βέβαια να) τελευτά - αυτό δηλαδή που ονομάζουμε θάνατο - αλλά ξαναγεννιέται και ποτέ δε χάνεται.
Πρέπει όμως να διαβιώνει κανείς όσο πιο αγνά μπορεί. Και υπάρχει σοβαρός λόγος γι' αυτό. Γιατί όσοι θα αποτίσουν προς την Περσεφόνη τις ποινές του παλαιού της πένθους αυτών τις ψυχές μετά από εννέα χρόνους (κύκλους ύπαρξης), στον πάνω ήλιο ανεβάζει. Και από αυτές (τις εξαγνισμένες ψυχές όταν επανενσαρκωθούν) προέρχονται οι λαμπροί βασιλιάδες και εκείνοι που εξελίσσονται ταχύτατα σε δυνατούς χαρακτήρες και σε μεγάλους σοφούς. Και μετά από αυτό (τον αλτρουιστικό άθλο, μπορεί να) αποκαλούνται αγνοί ήρωες».
Αργότερα ο μέγας νεοπλατωνιστής Πλωτίνος, διαχωρίζει την Ψυχή ακόμη περισσότερο, σε «ανθρώπινη» και σε «κοσμική».
Αρχικά δημιουργήθηκε η κοσμική Ψυχή, η οποία διαποτίζει τα υλικά πράγματα και τα διαμορφώνει, τα ζωοποιεί. συγχρόνως, ωστόσο, δημιουργούνται και οι ψυχές των ανθρώπων. Ταυτόχρονα για ένα άλλο τμήμα της Ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης ο άνθρωπος αποτελεί μέτρο της αληθείας και της γνώσης, «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος», ( Πρωταγόρας 480 – 411 π.Χ.).
Η μάχη θα πρέπει να δοθεί στον παρόντα χρόνο, όπως αναφέρει Πίνδαρος: «Ω,Ψυχή μου μην αναζητάς την αθανασία, αλλά εξάντλησε τα όρια του δυνατού..».
Για τον Αριστοτέλη, ψυχή και σώμα είναι δύο εκφάνσεις, δύο ενέργειες της ίδιας ουσίας, θεωρώντας την ψυχή «ως μια εν τω σώματι ενοικούσαν αρχή», ως μια ζωοδότρα δύναμη, η οποία κινεί το σώμα ως όργανο της. Είναι το τελικό αίτιο του σώματος. Το σώμα είναι η ύλη της ψυχής, και η ψυχή η μορφή του σώματος, και δεν διαχωρίζονται, όπως δεν διαχωρίζεται το κερί από το σχήμα του. Η ύπαρξη της Ψυχής, είναι κοινή και απαραίτητη σε όλους οργανισμούς ζωικούς ή φυτικούς , δίχως εξαίρεση.
Για τον Επίκουρο, η ψυχή δεν επιβιώνει μετά τον θάνατο, εφόσον διασπάται στα δομικά της στοιχεία (άτομα) στα οποία διασκορπίζονται. Για τον Επίκουρο ο θάνατος είναι ένα τίποτα για τον άνθρωπο, διότι όπως χαρακτηριστικά αναφέρει: Ο θάνατος δεν έχει να κάνει ούτε με τους ζωντανούς ούτε με τους πεθαμένους... αφού για τους ζωντανούς είναι ανύπαρκτος... κ όταν αυτός έρχεται είμαστε ανύπαρκτοι εμείς»..
Αργότερα ο μέγας νεοπλατωνιστής Πλωτίνος, διαχωρίζει την Ψυχή ακόμη περισσότερο, σε «ανθρώπινη» και σε «κοσμική».
Αρχικά δημιουργήθηκε η κοσμική Ψυχή, η οποία διαποτίζει τα υλικά πράγματα και τα διαμορφώνει, τα ζωοποιεί. συγχρόνως, ωστόσο, δημιουργούνται και οι ψυχές των ανθρώπων. Ταυτόχρονα για ένα άλλο τμήμα της Ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης ο άνθρωπος αποτελεί μέτρο της αληθείας και της γνώσης, «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος», ( Πρωταγόρας 480 – 411 π.Χ.).
Η μάχη θα πρέπει να δοθεί στον παρόντα χρόνο, όπως αναφέρει Πίνδαρος: «Ω,Ψυχή μου μην αναζητάς την αθανασία, αλλά εξάντλησε τα όρια του δυνατού..».
Για τον Αριστοτέλη, ψυχή και σώμα είναι δύο εκφάνσεις, δύο ενέργειες της ίδιας ουσίας, θεωρώντας την ψυχή «ως μια εν τω σώματι ενοικούσαν αρχή», ως μια ζωοδότρα δύναμη, η οποία κινεί το σώμα ως όργανο της. Είναι το τελικό αίτιο του σώματος. Το σώμα είναι η ύλη της ψυχής, και η ψυχή η μορφή του σώματος, και δεν διαχωρίζονται, όπως δεν διαχωρίζεται το κερί από το σχήμα του. Η ύπαρξη της Ψυχής, είναι κοινή και απαραίτητη σε όλους οργανισμούς ζωικούς ή φυτικούς , δίχως εξαίρεση.
Για τον Επίκουρο, η ψυχή δεν επιβιώνει μετά τον θάνατο, εφόσον διασπάται στα δομικά της στοιχεία (άτομα) στα οποία διασκορπίζονται. Για τον Επίκουρο ο θάνατος είναι ένα τίποτα για τον άνθρωπο, διότι όπως χαρακτηριστικά αναφέρει: Ο θάνατος δεν έχει να κάνει ούτε με τους ζωντανούς ούτε με τους πεθαμένους... αφού για τους ζωντανούς είναι ανύπαρκτος... κ όταν αυτός έρχεται είμαστε ανύπαρκτοι εμείς»..
Σύμφωνα με τον χριστιανισμό, ο άνθρωπος είναι πλασμένος κατ' εικόνα του Θεού, ενώ προς χάριν του ανθρώπου, ο υιός του Θεού ενσαρκώθηκε σε ανθρώπινο σώμα, κατ' αυτόν τον τρόπο, το ανθρώπινο σώμα υπόκειται σ' ένα πρωτοφανές πεπρωμένο, εφ' όσον προορίζεται να αναστηθεί. Ο άνθρώπος σύμφωνα με την χριστιανική κοσμοθέαση είναι εξ ορισμού κτίσμα, αλλά έχει μια ξεχωριστή θέση και αποστολή στην κτίση, εφόσον αποτελεί την η κορωνίδα της, έχοντας ένα διττό χαρακτηριστικό στην φύση του, το πνεύμα και την ύλη. Ο Γρηγόριος, ο Θεολόγος γράφει σχετικά:
«Ο αριστοτέχνης Λόγος τού Θεού δημιούργησε μία ζωντανή ύπαρξη σύνθετη από την αόρατη και την ορατή φύση, δηλαδή τον άνθρωπο. Kαι από μεν την ύλη, η οποία προϋπήρχε, πήρε το σώμα, από τον εαυτό του δε έδωσε την πνοή. Kαί κατεσκεύασε έτσι ένα εντελώς διαφορετικό κόσμο, μεγάλη την μικρότητά του, και τον τοποθέτησε επί της γης, σαν άλλον άγγελο, προσκυνητή μικτό, επόπτη της ορατής δημιουργίας, μύστη της αοράτου και εγγιζομένης δια του νου, βασιλέα των επί της γης υλικών δημιουργημάτων, βασιλευόμενων άνωθεν υπό του Θεού, επίγειο και ουράνιο, πρόσκαιρο και αθάνατο, ορατό και δια του νου εγγιζόμενο, ευρισκόμενο στο μέσον του μεγαλείου και της ταπεινότητας, τον ίδιο πνεύμα και σάρκα, πνεύμα δια την χάριν, πού εισέρχεται μέσα του, σάρκα εξ αιτίας της επάρσεως, η οποία έπρεπε να ταπεινωθεί».
Ψυχοσωματικό λοιπόν μυστήριο ο άνθρωπος, «επίγειος και ουράνιος», πρόσκαιρος και αθάνατος, με την οντολογική του αναφορά στον τριαδικό Θεό, και με σκοπό στη ζωή του την κορυφή της πνευματικής ζωής, την «θέωση».
«Ο αριστοτέχνης Λόγος τού Θεού δημιούργησε μία ζωντανή ύπαρξη σύνθετη από την αόρατη και την ορατή φύση, δηλαδή τον άνθρωπο. Kαι από μεν την ύλη, η οποία προϋπήρχε, πήρε το σώμα, από τον εαυτό του δε έδωσε την πνοή. Kαί κατεσκεύασε έτσι ένα εντελώς διαφορετικό κόσμο, μεγάλη την μικρότητά του, και τον τοποθέτησε επί της γης, σαν άλλον άγγελο, προσκυνητή μικτό, επόπτη της ορατής δημιουργίας, μύστη της αοράτου και εγγιζομένης δια του νου, βασιλέα των επί της γης υλικών δημιουργημάτων, βασιλευόμενων άνωθεν υπό του Θεού, επίγειο και ουράνιο, πρόσκαιρο και αθάνατο, ορατό και δια του νου εγγιζόμενο, ευρισκόμενο στο μέσον του μεγαλείου και της ταπεινότητας, τον ίδιο πνεύμα και σάρκα, πνεύμα δια την χάριν, πού εισέρχεται μέσα του, σάρκα εξ αιτίας της επάρσεως, η οποία έπρεπε να ταπεινωθεί».
Ψυχοσωματικό λοιπόν μυστήριο ο άνθρωπος, «επίγειος και ουράνιος», πρόσκαιρος και αθάνατος, με την οντολογική του αναφορά στον τριαδικό Θεό, και με σκοπό στη ζωή του την κορυφή της πνευματικής ζωής, την «θέωση».
Σύμφωνα με τον Αγ. Γρηγορίο Νύσσης, ο άνθρωπος συμμετέχει και του νοητού και του αισθητού κόσμου. Έτσι ο άνθρωπος είναι ένας καθρέπτης της όλης κτίσεως, ένας μικρόκοσμος, συνεπώς μπορεί να καταστεί συνδετικός κρίκος μεταξύ κτιστού και άκτιστου. Ο άνθρωπος γίνεται μεσίτης μεταξύ του ουρανού και της γης. Πιο συγκεκριμένα αναφέρει:
« Επειδή ο άνθρωπος, αποτελείται από σάρκα και ψυχή, ανήκει τόσον στο Βασίλειο του πνεύματος όσο και στο βασίλειο του σώματος και τα συνδέει και τα δυο σε κόσμο. Όλη η εξέλιξη του ανθρώπου κατευθύνεται από την ψυχή, διανεμημένη απ΄ αρχής σε όλο το σώμα. Η ενέργεια, όμως, της ψυχής εκδιπλώνεται βαθμιαία με την ανάπτυξη του ανθρώπου. Πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ του ιδεώδους ανθρώπου και εκείνου που ζει στον κόσμο. Εκείνος είναι αιώνιος, ο εδώ ατελής και παροδικός. Εκείνος ενιαίος και αδιάκριτος, ο εδώ μεμειγμενος και «κεχυμένος εις αίσθησιν».
Για την ορθόδοξη Χριστιανική πίστη βέβαια, η ψυχή του ανθρώπου γεννιέται μαζί με το σώμα, αλλά δεν προϋπάρχει, και το σπουδαιότερο δεν αναπαύεται τελικά αν δεν ανακτήσει το σώμα της. Ο Ωριγένης (συμμαθητής του Πλωτίνου) που τοποθέτησε την ταυτότητα του ανθρώπου στην ψυχή του, ώστε να κάνει λόγο για προΰπαρξη των ψυχών προ της υλικής δημιουργίας του κόσμου, καταδικάστηκε από τους Πατέρες και από την Ε' Οικουμενική Σύνοδο ως αιρετικός.
Ο άνθρωπος είναι μια μονάδα με νοημοσύνη και συνειδητότητα που προσπαθεί να κυριαρχεί την ζωώδη φύση της. Είναι ένα ανάτυπο των Συμπαντικών δυνάμεων, με λανθάνουσες πνευματικές και νοητικές δυνατότητες, τις οποίες θα αποληθαργήσει μέσω διαδοχικών επαναγεννήσεων και μυήσεων, και μέσω αναγκαστικής ή εκούσιας μαθητείας, έως ότου κατακτήσει όλα τα στάδια της εξελικτικής κλίμακας. Tο μέλλον του ανθρώπου είναι η πνευματικότητα, που είναι ενότητα και η κατάκτησή αυτής της ενότητας, είναι και ο απώτερος στόχος των απροσδιόριστων περιφορών της ψυχής μέσα στο σύμπαν. H ενότητα της ζωής είναι μια πραγματικότητα που ο άνθρωπος αγνοεί, επειδή, προς το παρόν, δεν μπορεί να τη νιώσει.
Προερχόμενη από την αρχαιότητα λοιπόν, μυθολογικές φιλοσοφικές και θεολογικές αναφορές, εμπεριέχουν μια προσταγή για ενεργό επιδίωξη της μετανθρώπινης κατάστασης από τον ίδιο τον άνθρωπο, που αν και κατάγεται από την θνητή σάρκα, μετέχων ο άνθρωπος στο θείο, «θεούμενος», είναι δυνατή αλλά και θεμιτή η ανάβαση από τον κατώτερο, ζωώδη άνθρωπο σε ένα ανώτερο επίπεδο ύπαρξης, όπου μπορούν να υπερβούν τις φυσικές τους δυνατότητες τους, και ίσως να κατακτήσουν την αθανασία.
Ήδη από την αρχαιότητα οι αλχημιστές αναζητούσαν την φιλοσοφική λίθο και το ελιξίριο της ζωής, το «αθάνατο νερό», την μαγική εκείνη ουσία, που θα μπορούσε να μετατρέψει όλα τα μέταλλα σε χρυσάφι, αλλά και που θα παρείχε διαρκή νεότητα και αιώνια ζωή.
Η τεχνολογία υποκαθιστά την θρησκεία όλο και περισσότερο, καθώς εμφανίζεται αποτελεσματικότερη στην ικανοποίηση των προσδοκιών και συνεπέστερη στις υποσχέσεις της.
Δια μέσου της επιστήμης, αναζητούνται υπερανθρώπινες καταστάσεις, όπως η «ένωση» ανθρώπου και μηχανής, δια μέσω εμφυτευμένων μικροτσίπ , τα οποία θα μπορούν να λειτουργούν σε συνδυασμό με ανθρώπινα νευρικά κύτταρα, αλλά και δια μέσω «προσθετικών» μηχανικών μερών, με σκοπό την δημιουργία Υβριδικών Ανθρώπων ή «Cyborgs». (1)
Ο άνθρωπος παγιδευμένος σε έναν περίεργο αγώνα δρόμου με τον ίδιο του τον εαυτό, σε ρόλο δημιουργού κατασκευάζει μηχανές, οι οποίες υποκαθιστούν την ανθρώπινη εργασία. Οι μηχανές θα εξελιχθούν στα ρομπότ, των οποίων η παραγωγή αυξάνει με αριθμητική πρόοδο.
Το 1988 υπήρχαν περίπου 280.000 βιομηχανικά ρομπότ στον κόσμο,
(τα περισσότερα από αυτά στην Ιαπωνία), ενώ ως το 2028 υπολογίζεται πως θα υπάρχουν περισσότερα ρομπότ απ’ ότι άνθρωποι στον πλανήτη μας. Στην εξέλιξη των ρομπότ κυριαρχεί ήδη ο ανθρωπομορφισμός, και η προσπάθεια απομίμησης των ανθρώπινων κινήσεων, με αποκορύφωμα ακόμα και την απομίμηση των συναισθημάτων και των εκφράσεων του ανθρώπινου προσώπου.
Οι ρομποτικές μηχανές σε ένα τέτοιο σενάριο θα αποκτήσουν την δική τους πνευματικότητα, ανταγωνιζόμενες τον κατασκευαστή τους. Σύμφωνα με τον γνωστό συγγραφέα A. Clark (Άρθουρ Κλαρκ), μετά το 2020, όταν κατασκευαστεί η πρώτη Τεχνητή Νοημοσύνη, θα υπάρχουν δύο ευφυή είδη στον πλανήτη μας: ένα βιολογικό, που θα εξελίσσεται αργά κι ένα τεχνολογικό, που θα εξελίσσεται με γεωμετρική πρόοδο. Όπως πιστεύει το χάσμα ανάμεσα στα δύο ευφυή είδη δεν θ’ αργήσει να φανεί, καθώς όπως είναι γνωστό, τα βιολογικά είδη δεν επιβιώνουν σχεδόν ποτέ όταν συναντώνται με ανώτερους ανταγωνιστές.
Το επόμενο στάδιο με την βοήθεια της βιοτεχνολογίας, της νανοτεχνολογίας, και της νανο-ρομποτικής, θα είναι το πάντρεμα του ανθρώπινου σώματος και των μηχανών, όταν στο σώμα μας θα εμφυτευτούν συσκευές που θα είναι υπεύθυνες για την συντήρηση και επιδιόρθωση σε μοριακό επίπεδο των διαφόρων βιολογικών και βιοχημικών διεργασιών, του σώματος. Αυτή θα είναι η αυγή της νέας φυλής των cyborgs, ένα είδος που θα μπορεί να παρεμβαίνει στην ίδια του τη φύση με ποικίλους τρόπους.
Εάν στο μέλλον άνθρωπος και μηχανή ενωθούν με σκοπό την δημιουργία «Υβριδικών Ανθρώπων» ή «Cyborgs», θα είναι η στιγμή κατά την οποία η ανθρώπινη συνείδηση θα κληθεί να συνυπάρξει με την ύλη σε ένα άλλο επίπεδο, όχι πια με το σώμα που αποτελούσε για πολλούς από τους αρχαίους φιλόσοφους την φυλακή της ψυχής, αλλά με ένα νέο «ελιτίστικο», τροποποιημένο τόσο γονιδιακά όσο βιονικά εξελιγμένο σώμα, που θα προσφέρει υπερ-ανθρώπινες δυνατότητες. Θα είναι η στιγμή που ο «homo economicus», θα δώσει την θέση του στον «homo electronicus».
Αυτή αντιπροσωπεύει μία νέα προμηθεική επανάσταση, καθώς για πρώτη φορά το ανώτερο τμήμα του ανθρώπου, το πνεύμα, η συνείδηση, το εγώ, ο εαυτός, η ψυχή όπως ο μετα- ανθρώπινος μύθος έως τώρα είχε θεωρήσει, λαμβάνει πλέον ουσία υλιστική -τεχνολογική, και όχι μεταφυσική, μεταλλάσσοντας την υπόσταση, και το μέλλον του ανθρώπου.
Ο Bill Joy, πρώην διευθυντικό στέλεχος στην μεγάλη αμερικανική εταιρεία υπολογιστών Sun Microsystems, διατύπωσε σε συνέντευξη του, τις ανησυχίες του για το μέλλον και τη ζοφερή προοπτική μας αν δεν ελέγξουμε το πού μας οδηγεί η βιοτεχνολογία και η νανοτεχνολογία. Σύμφωνα με τον Joy, γύρω στο 2030 θα είναι εφικτή η ένωση του τεχνικού και του βιολογικού κόσμου, με υπολογιστές να διασυνδέονται και να ανταλλάσσουν δεδομένα και σκέψεις- με τον ανθρώπινο εγκέφαλο, κάτι που θα αποτελέσει, την αρχή της «μαύρης τρύπας» του ανθρώπινου είδους...
Απόσπασμα από το βιβλίο, «Άνθρωπος και Γαία», Χλέτσος Βασίλης
σημείωση 1. meta.gr, Ο νέος μύθος για τον μεταναθρώπο, του Σπύρου Μάνδρου.
« Επειδή ο άνθρωπος, αποτελείται από σάρκα και ψυχή, ανήκει τόσον στο Βασίλειο του πνεύματος όσο και στο βασίλειο του σώματος και τα συνδέει και τα δυο σε κόσμο. Όλη η εξέλιξη του ανθρώπου κατευθύνεται από την ψυχή, διανεμημένη απ΄ αρχής σε όλο το σώμα. Η ενέργεια, όμως, της ψυχής εκδιπλώνεται βαθμιαία με την ανάπτυξη του ανθρώπου. Πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ του ιδεώδους ανθρώπου και εκείνου που ζει στον κόσμο. Εκείνος είναι αιώνιος, ο εδώ ατελής και παροδικός. Εκείνος ενιαίος και αδιάκριτος, ο εδώ μεμειγμενος και «κεχυμένος εις αίσθησιν».
Για την ορθόδοξη Χριστιανική πίστη βέβαια, η ψυχή του ανθρώπου γεννιέται μαζί με το σώμα, αλλά δεν προϋπάρχει, και το σπουδαιότερο δεν αναπαύεται τελικά αν δεν ανακτήσει το σώμα της. Ο Ωριγένης (συμμαθητής του Πλωτίνου) που τοποθέτησε την ταυτότητα του ανθρώπου στην ψυχή του, ώστε να κάνει λόγο για προΰπαρξη των ψυχών προ της υλικής δημιουργίας του κόσμου, καταδικάστηκε από τους Πατέρες και από την Ε' Οικουμενική Σύνοδο ως αιρετικός.
H ενότητα της ζωής
Στην σύγχρονη μεταφυσική φιλοσοφία όπως αυτή εκφράζεται από την Θεοσοφία και την Ε Blavatsky, η εκδήλωση της ζωής είναι μία πορεία από το πνεύμα προς την ύλη, συνεπώς η εξέλιξη έχοντας ξεκινήσει πρωταρχικά από πάνω προχωρεί προς τα κάτω, αντί για το αντίθετο, όπως διδάσκεται από τη Δαρβινιακή θεωρία. Ο άνθρωπος είναι η μινιατούρα της σύνθεσης και της διαδικασίας του σύμπαντος, καθώς ό,τι υπάρχει στον Μεγάκοσμο υπάρχει και στον Μικρόκοσμο και μελετώντας το ένα, είτε το σύμπαν είτε τον άνθρωπο, με μέτρο την αναλογία, διαπιστώνουμε τις αντιστοιχίες τους και τη σχέση μεταξύ τους.Ο άνθρωπος είναι μια μονάδα με νοημοσύνη και συνειδητότητα που προσπαθεί να κυριαρχεί την ζωώδη φύση της. Είναι ένα ανάτυπο των Συμπαντικών δυνάμεων, με λανθάνουσες πνευματικές και νοητικές δυνατότητες, τις οποίες θα αποληθαργήσει μέσω διαδοχικών επαναγεννήσεων και μυήσεων, και μέσω αναγκαστικής ή εκούσιας μαθητείας, έως ότου κατακτήσει όλα τα στάδια της εξελικτικής κλίμακας. Tο μέλλον του ανθρώπου είναι η πνευματικότητα, που είναι ενότητα και η κατάκτησή αυτής της ενότητας, είναι και ο απώτερος στόχος των απροσδιόριστων περιφορών της ψυχής μέσα στο σύμπαν. H ενότητα της ζωής είναι μια πραγματικότητα που ο άνθρωπος αγνοεί, επειδή, προς το παρόν, δεν μπορεί να τη νιώσει.
Προερχόμενη από την αρχαιότητα λοιπόν, μυθολογικές φιλοσοφικές και θεολογικές αναφορές, εμπεριέχουν μια προσταγή για ενεργό επιδίωξη της μετανθρώπινης κατάστασης από τον ίδιο τον άνθρωπο, που αν και κατάγεται από την θνητή σάρκα, μετέχων ο άνθρωπος στο θείο, «θεούμενος», είναι δυνατή αλλά και θεμιτή η ανάβαση από τον κατώτερο, ζωώδη άνθρωπο σε ένα ανώτερο επίπεδο ύπαρξης, όπου μπορούν να υπερβούν τις φυσικές τους δυνατότητες τους, και ίσως να κατακτήσουν την αθανασία.
Ήδη από την αρχαιότητα οι αλχημιστές αναζητούσαν την φιλοσοφική λίθο και το ελιξίριο της ζωής, το «αθάνατο νερό», την μαγική εκείνη ουσία, που θα μπορούσε να μετατρέψει όλα τα μέταλλα σε χρυσάφι, αλλά και που θα παρείχε διαρκή νεότητα και αιώνια ζωή.
Άνθρωπος και μηχανές
Και ενώ έως τώρα η «τελεολογία» της μετεξέλιξης του σε μια νέα ανώτερη μορφή ύπαρξης, διεκδικήθηκε μέσω της θρησκείας, της φιλοσοφίας, της αλχημείας, και του ιδεαλισμού, στις ημέρες μας το ενδεχόμενο του μετα-ανθρώπου, κατακτά νέους ορίζοντες και προοπτικές.Η τεχνολογία υποκαθιστά την θρησκεία όλο και περισσότερο, καθώς εμφανίζεται αποτελεσματικότερη στην ικανοποίηση των προσδοκιών και συνεπέστερη στις υποσχέσεις της.
Δια μέσου της επιστήμης, αναζητούνται υπερανθρώπινες καταστάσεις, όπως η «ένωση» ανθρώπου και μηχανής, δια μέσω εμφυτευμένων μικροτσίπ , τα οποία θα μπορούν να λειτουργούν σε συνδυασμό με ανθρώπινα νευρικά κύτταρα, αλλά και δια μέσω «προσθετικών» μηχανικών μερών, με σκοπό την δημιουργία Υβριδικών Ανθρώπων ή «Cyborgs». (1)
Ο άνθρωπος παγιδευμένος σε έναν περίεργο αγώνα δρόμου με τον ίδιο του τον εαυτό, σε ρόλο δημιουργού κατασκευάζει μηχανές, οι οποίες υποκαθιστούν την ανθρώπινη εργασία. Οι μηχανές θα εξελιχθούν στα ρομπότ, των οποίων η παραγωγή αυξάνει με αριθμητική πρόοδο.
Το 1988 υπήρχαν περίπου 280.000 βιομηχανικά ρομπότ στον κόσμο,
(τα περισσότερα από αυτά στην Ιαπωνία), ενώ ως το 2028 υπολογίζεται πως θα υπάρχουν περισσότερα ρομπότ απ’ ότι άνθρωποι στον πλανήτη μας. Στην εξέλιξη των ρομπότ κυριαρχεί ήδη ο ανθρωπομορφισμός, και η προσπάθεια απομίμησης των ανθρώπινων κινήσεων, με αποκορύφωμα ακόμα και την απομίμηση των συναισθημάτων και των εκφράσεων του ανθρώπινου προσώπου.
Οι ρομποτικές μηχανές σε ένα τέτοιο σενάριο θα αποκτήσουν την δική τους πνευματικότητα, ανταγωνιζόμενες τον κατασκευαστή τους. Σύμφωνα με τον γνωστό συγγραφέα A. Clark (Άρθουρ Κλαρκ), μετά το 2020, όταν κατασκευαστεί η πρώτη Τεχνητή Νοημοσύνη, θα υπάρχουν δύο ευφυή είδη στον πλανήτη μας: ένα βιολογικό, που θα εξελίσσεται αργά κι ένα τεχνολογικό, που θα εξελίσσεται με γεωμετρική πρόοδο. Όπως πιστεύει το χάσμα ανάμεσα στα δύο ευφυή είδη δεν θ’ αργήσει να φανεί, καθώς όπως είναι γνωστό, τα βιολογικά είδη δεν επιβιώνουν σχεδόν ποτέ όταν συναντώνται με ανώτερους ανταγωνιστές.
Το επόμενο στάδιο με την βοήθεια της βιοτεχνολογίας, της νανοτεχνολογίας, και της νανο-ρομποτικής, θα είναι το πάντρεμα του ανθρώπινου σώματος και των μηχανών, όταν στο σώμα μας θα εμφυτευτούν συσκευές που θα είναι υπεύθυνες για την συντήρηση και επιδιόρθωση σε μοριακό επίπεδο των διαφόρων βιολογικών και βιοχημικών διεργασιών, του σώματος. Αυτή θα είναι η αυγή της νέας φυλής των cyborgs, ένα είδος που θα μπορεί να παρεμβαίνει στην ίδια του τη φύση με ποικίλους τρόπους.
Εάν στο μέλλον άνθρωπος και μηχανή ενωθούν με σκοπό την δημιουργία «Υβριδικών Ανθρώπων» ή «Cyborgs», θα είναι η στιγμή κατά την οποία η ανθρώπινη συνείδηση θα κληθεί να συνυπάρξει με την ύλη σε ένα άλλο επίπεδο, όχι πια με το σώμα που αποτελούσε για πολλούς από τους αρχαίους φιλόσοφους την φυλακή της ψυχής, αλλά με ένα νέο «ελιτίστικο», τροποποιημένο τόσο γονιδιακά όσο βιονικά εξελιγμένο σώμα, που θα προσφέρει υπερ-ανθρώπινες δυνατότητες. Θα είναι η στιγμή που ο «homo economicus», θα δώσει την θέση του στον «homo electronicus».
Αυτή αντιπροσωπεύει μία νέα προμηθεική επανάσταση, καθώς για πρώτη φορά το ανώτερο τμήμα του ανθρώπου, το πνεύμα, η συνείδηση, το εγώ, ο εαυτός, η ψυχή όπως ο μετα- ανθρώπινος μύθος έως τώρα είχε θεωρήσει, λαμβάνει πλέον ουσία υλιστική -τεχνολογική, και όχι μεταφυσική, μεταλλάσσοντας την υπόσταση, και το μέλλον του ανθρώπου.
Ο Bill Joy, πρώην διευθυντικό στέλεχος στην μεγάλη αμερικανική εταιρεία υπολογιστών Sun Microsystems, διατύπωσε σε συνέντευξη του, τις ανησυχίες του για το μέλλον και τη ζοφερή προοπτική μας αν δεν ελέγξουμε το πού μας οδηγεί η βιοτεχνολογία και η νανοτεχνολογία. Σύμφωνα με τον Joy, γύρω στο 2030 θα είναι εφικτή η ένωση του τεχνικού και του βιολογικού κόσμου, με υπολογιστές να διασυνδέονται και να ανταλλάσσουν δεδομένα και σκέψεις- με τον ανθρώπινο εγκέφαλο, κάτι που θα αποτελέσει, την αρχή της «μαύρης τρύπας» του ανθρώπινου είδους...
Απόσπασμα από το βιβλίο, «Άνθρωπος και Γαία», Χλέτσος Βασίλης
σημείωση 1. meta.gr, Ο νέος μύθος για τον μεταναθρώπο, του Σπύρου Μάνδρου.
Αντλήθηκαν πληροφορίες απο: xletsos-basilhs
