«Θανέειν πέπρωται άπασι» έλεγε ο Πυθαγόρας. Δηλαδή «είναι γραφτό σε όλους να πεθάνουν». Και ποιος δεν το ξέρει θα μουρμουρίσει κάποιος και θα έχει δίκιο.
Το μόνο που ξέρουμε στα σίγουρα, παρόλο που μας ..διαφεύγει. Αλλά ας μην χαθούμε σε κουβέντες και ας πάμε να ξετυλίξουμε το κουβάρι. Γιατί και πως να συνδέεται άραγε ο θάνατος με την δεξίωση, τις επιτύμβιες στήλες και εν τέλει με την χειραψία των δεξιών χειρών;
Πολλά χρόνια πριν, στους τάφους δεν τοποθετούνταν σύμβολα σταυρού αλλά επιτύμβιες στήλες συνήθως μαρμάρινες ή γενικά λίθινες. Στήνονταν στον τάφο, ώστε αφενός να γίνεται ορατή η θέση του τάφου, αφετέρου για να σημειώνονται τα στοιχεία του νεκρού. Οι στήλες αυτές μπορεί να είναι απλώς ενεπίγραφες ή διακοσμημένες, για παράδειγμα με σχήματα ή τη μορφή του νεκρού ή παραστάσεις σχετικές με τη ζωή του. Συνηθίζεται ο νεκρός να απεικονίζεται όπως ήτανε στη επίγεια ζωή του.
Ωστόσο, το 317 π.χ. ένας νόμος του Δημητρίου του Φαληρέως, που έγινε κυβερνήτης της Αθήνας, θα απαγορεύσει τις πολυτελείς ταφές. Τότε σταμάτησε στην Αττική η ανέγερση των πολυτελών επιτύμβιων στηλών οι οποίες έδωσαν τη θέση τους σε πιο απλά επιτάφια μνημεία. Θεωρείται ότι συμβολίζει τον αποχαιρετισμό του νεκρού από τους συγγενείς ή, ίσως, το σμίξιμο στον άλλο κόσμο όσων είχε χωρίσει ο θάνατος.
Οι σκηνές αυτές περιλαμβάνουν τον νεκρό, συνήθως καθιστό αλλά ενίοτε και όρθιο, να χαιρετά μια όρθια συγγενική μορφή και συχνά ένα τρίτο ιστάμενο πρόσωπο πίσω ή ανάμεσά τους, Το γεγονός ότι οι καθιστές μορφές είναι συνήθως γερασμένες και οι όρθιες νεαρότερες καθιστά πιθανότερη την πρώτη εκδοχή.
Κάποιοι ερευνητές υποστηρίζουν, μάλιστα, πως η επιλογή του συγκεκριμένου θέματος είχε ως στόχο την επιβεβαίωση των οικογενειακών δεσμών μεταξύ των εικονιζομένων και συνδέουν τη συχνότητα με την οποία εμφανίζονται σκηνές δεξιώσεως στην Αττική με τη σημασία της καταγωγής για τη διατήρηση του δικαιώματος του Αθηναίου πολίτη, όπως αυτή καθορίστηκε την εποχή του Περικλή (πολίτης εθεωρείτο μόνον όποιος είχε Αθηναία μητέρα και Αθηναίο πατέρα).
Η λέξη δεξιός λέγεται πως προέρχεται από το από το δέχομαι ἤ δέομαι. Το χέρι με το όποιο δίνουμε η λαμβάνουμε κάτι. Το χέρι με το όποιο υποδεχόμαστε κάποιον όταν τον δεξιούμεθα, στη δεξίωση. Το χέρι με το οποίο χαιρετώ κάποιον, καλωσορίζω. Δεξιοῦσθαι θεοῖς, μας λέει ο Αριστοφάνης , υψώνω το δεξί μου χέρι προς τους θεούς, αποτίνω φόρο τιμής σε αυτούς.
Έτσι η χειραψία αυτή γίνεται ο τελευταίος αποχαιρετισμός η τελευταία πράξη της θλίψης που δημιουργεί ο θάνατος. Η δεξίωση όπως ονομάζεται αυτή η χειραψία συνέδεε τον νεκρό με τον ζωντανό. Δεξίωση όχι βέβαια με την έννοια που έχει τώρα, αλλά επειδή έδιναν ο καθένας το δεξί του χέρι για το ύστατο χαίρε, τον τελευταίο αποχαιρετισμό.
Ας πάμε όμως να θαυμάσουμε τα έργα και τις ημέρες των δεξιώσεων αυτών στις επιτύμβιες στήλες που έχουν διασωθεί.
Η στήλη της Δαμασιστράτης.
Kατασκευασμένη γύρω στο 350 – 325 π.χ. από μάρμαρο πεντελικό και βρέθηκε στον Πειραιά. Η γυναικεία μορφή κάθεται σε θρόνο και χαιρετά τον όρθιο άντρα, που κρατά στλεγγίδα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει μια θλιμμένη συγγενής. Στα αριστερά η θεραπαινίδα, ντυμένη με βαρβαρικό χιτώνα, ακουμπά στο κάθισμα της νεκρής κυρίας της. Στο επιστύλιο αναγράφεται: Δαμασιστράτη του Πολυκλείδου.
Στήλη της Αριστύλλης.
Η στήλη της Αριστύλλης είναι αρχαίο αττικό επιτάφιο ανάγλυφο. Βρέθηκε το 1850 σε κάποιο μέρος στα βόρεια της Πειραϊκής χερσονήσου και βρίσκεται σήμερα στο κεντρικό μουσείο.Η στήλη παριστάνει μια ηλικιωμένη γυναίκα καθισμένη σε καρέκλα. Είναι στραμμένη προς τα δεξιά και στηρίζει τα πόδια της σε υποπόδιο. Φοράει χιτώνα και πάνω από αυτόν, ένα ιμάτιο. Το αριστερό της χέρι είναι πάνω στο γόνατο, ενώ με το δεξί χέρι χαιρετάει ένα μικρό κοριτσάκι που στέκει όρθιο μπροστά της.Το κοριτσάκι φοράει κοντό χιτώνα και ιμάτιο, ενώ στο αριστερό της χέρι κρατάει ένα πουλάκι.Η νεκρή είναι όχι η καθισμένη ηλικιωμένη γυναίκα, αλλά το νεαρό κοριτσάκι που στέκεται όρθιο. Το όνομά της είναι Αριστύλλη ή Αρίστυλλα, όπως μας μαρτυράει η επιγραφή. Η καθισμένη γυναίκα είναι η μητέρα της, η Ροδίλλη. Η εικόνα του αποχωρισμού θυμίζει τις Παρθένες της ζωφόρου του Παρθενώνα, αν και η εκτέλεση είναι λιγότερο πετυχημένη.
Στήλη της οδού Αθηνάς
Η στήλη του αποχαιρετισμού είναι αρχαίο αττικό επιτάφιο ανάγλυφο. Βρέθηκε το 1882 κατά την κατασκευή του υπονόμου της οδού Αθηνάς προς την πλατεία Ομονοίας και βρίσκεται σήμερα στο κεντρικό μουσείο.Η στήλη παριστάνει μια όμορφη γυναίκα που φοράει διπλοίδιο και επίβλημα, ενώ στα πόδια φοράει ψηλά σανδάλια. Κάθεται σε δίφρο και τα πόδια της ακουμπάνε σε υποπόδιο.Μια άλλη γυναίκα στέκει στο αριστερό μέρος της στήλης και γέρνει προς αυτήν, ενώ με το αριστερό της κρατάει το δεξί της χέρι. Με το δεξί χέρι της χαϊδεύει το πρόσωπο.
Φοράει επίσης διπλοίδιο και επίβλημα. Στο υπόβαθρο στέκει ένα μικρό κοριτσάκι, φορώντας έναν χιτώνα. Κάτω από το κάθισμα της νεκρής, μια μικρή πέρδικα ραμφίζει το χώμα. Το επιτάφιο ανάγλυφο διακρίνεται για το πλούσιο της κόμμωσης, την έντεχνη πτύχωση των ενδυμάτων την έκφραση του προσώπου και την όλη ευγένεια των παραστάσεων. Πρόκειται για ένα από τα πιο καλλιτεχνικά επιτάφια ανάγλυφα της αττικής σμίλης. Οι ζωηρές κινήσεις και η παραστατικότητα της θλίψης εξηγείται ίσως εκ τούτου, ότι η παρισταμένη νεκρή ήταν λεχώνα.
Επιτύμβια στήλη
Χρονολογείται το Β’ τέταρτο του 4ου αι. π.χ. αγνωστου καλλιτέχνη από μάρμαρο πεντελικό βρέθηκε στο αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού στην Αθήνα. Στο έργο απεικονίζεται μια γυναίκα ώριμης ηλικίας, που κάθεται σε δίφρο και αποχαιρετά την κόρη της, προς την οποία είναι στραμμένος ένας γενειοφόρος άντρας, ίσως ο πατέρας της. Η ανδρική μορφή στηρίζει το χέρι στο πηγούνι, θλιμμένος και σκεφτικός. Το αέτωμα της στήλης δε σώζεται, ενώ πιθανόν είχε σχήμα ναΐσκου.
Η επιτύμβια στήλη του Άνδρωνος
Στον γαλήνιο κόσμο των νεκρών, στην επιτύμβια στήλη του Άνδρωνος, ο πατέρας χαιρετά το γιο του. Στο επίγραμμα αναφέρεται ότι τον ένα του γιο τον έχασε όσο ζούσε, ενώ τον άλλο τον υποδέχτηκε ο ίδιος στον Άδη.
Η επιτύμβια στήλη αρ. 5812
Στο ανάγλυφο από την οδό Πειραιώς, βλέπουμε ένα οικογενειακό αττικό επιτύμβιο. Καθιστή η γυναίκα, η οποία πέθανε στη λοχεία, πίσω της η θεραπαινίς που κρατά στα χέρια το μωρό, μπροστά ο άντρας της, ενώ στο βάθος η λυπημένη μητέρα της. Αν και λείπουν τα μέλη, θεωρείται πως η δεξίωση-χειραψία ήταν το εικονογραφικό θέμα και αυτής της στήλης.
Επιτύμβιο ανάγλυφο του Θρασέα και της Ευανδρίας.
Βρίσκεται στο Βερολίνο, Staatliche Museen Preussischer Kulturbezitz, Antikensammlung.
Επιτύμβιο ανάγλυφο του Προκλή και του Προκλείδη.
Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Και εδώ η δεξίωση, είναι εμφανή.
Επιτύμβια στήλη Ιππομάχου και Καλλία
Η στήλη έχει αετωματική επίστεψη και ήταν το σήμα στον τάφο του Καλλία από τη Σαλαμίνα ή του γιου του Ιππομάχου ή και των δύο, όπως μας πληροφορεί η επιγραφή στο ανώτερο μέρος της. Η ανάγλυφη παράσταση αποτελείται από τις μορφές των δύο νεκρών ανδρών.Ο Καλλίας, μεγαλύτερος σε ηλικία, γενειοφόρος, εικονίζεται δεξιά, καθιστός. Αριστερά, ο Ιππόμαχος, όρθιος, του δίνει το δεξί του χέρι. Ο νέος έχει κοντά μαλλιά, είναι αγένειος και φορεί μακρύ ιμάτιο που μαζεύει με το αριστερό του χέρι, αποκαλύπτοντας το γυμνό του σώμα.
Οι μορφές αποδίδονται με πολύ έντονο ανάγλυφο, είναι σχεδόν ολόγλυφες και η πλαστικότητά τους υπογραμμίζεται από τις πλούσιες πτυχές των ιματίων τους. Και οι δύο χαρακτηρίζονται από έντονη ηρεμία και γαλήνη στις κινήσεις τους, ενώ είναι εμφανής η μελαχγολία και η θλίψη που αποπνέουν. Βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά.
Οι παραπάνω επιτύμβιες στήλες είναι λίγα μόνο δείγματα αυτού του αποχαιρετισμού. Αναζητήστε τες στα μουσεία όλου του κόσμου. Θα εκπλαγείτε από τα συναισθήματα που θα σας προκαλέσουν.
Κλείνοντας θα σταθώ στην κεντρική φωτογραφία του άρθρου, στην δεξίωση-χειραψία που προέρχεται από αττική επιτύμβια στήλη.
Το σπάραγμα αυτό με ανάγλυφη παράσταση χειραψίας προέρχεται από αττική επιτάφια στήλη με σκηνή δεξιώσεως περ.330 π.χ. – 320 π.χ. Διαθέτει όλη τη συγκίνηση μέσα από τη χειραψία δύο δεξιών χεριών («δεξίωση») ανθρώπων που δεν υπάρχουν πια.Τα ακροδάκτυλα του ενός μέσα στην παλάμη του άλλου είναι το αιώνιο σύμβολο του χαιρετισμού-αποχαιρετισμού.
* Για να πραγματοποιηθεί το παραπάνω άρθρο πληροφορίες συλλέχθηκαν από: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης- Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών- Βικιπαίδεια – Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία τηςτων Μανόλη Βουτυρά & Αλεξάνδρας Γουλάκη-Βουτυρά Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών- Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά
Έρευνα: Γιώβη Βασιλική
