Διαμάχη αρχαιολόγων για Ηφαιστίωνα και Μέγα Αλέξανδρο

Η επιγραφή στον περίβολο του τάφου στην Αμφίπολη προκαλεί αντεγκλήσεις. Τι υποστηρίζει η ομάδα της υπεύθυνης αρχαιολόγου, Κατερίνας Περιστέρη. Ποιοι και γιατί απορρίπτουν τη θεωρία της. Σε ποιο στάδιο βρίσκονται οι έρευνες με τα οστά των πέντε σκελετών; 

Έντονη αμφισβήτηση σχετικά με την χρονολογική περίοδο αλλά και με το κατά πόσο είναι όντως καινούργια τα στοιχεία των επιγραφών στον μαρμάρινο περίβολο του ταφικού μνημείου στον λόφο Καστά και τα οποία παρουσιάστηκαν στην επιστημονική ομιλία / παρουσίαση της υπεύθυνης αρχαιολόγου, Κατερίνας Περιστέρη αλλά και της συναρμόδιας ομάδας ερευνών, το βράδυ της Τετάρτης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, εκφράζουν Κλασικοί Αρχαιολόγοι, αλλά και η Επίκουρη Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας και Οστεοαρχαιολογίας, στο Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, Σέβη Τριανταφύλλου.

Οι περισσότεροι κάνουν λόγο για συγκεχυμένες πληροφορίες, αυθαίρετες αρχαιολογικές προσεγγίσεις που ενδεχομένως να μην παραπέμπουν στην ελληνιστική περίοδο, αλλά και για επιγραφή στον μαρμάρινο περίβολο του τάφου, η οποία βρίσκεται 2 χλμ. μακριά από τον τύμβο, γεγονός που δεν θα πρέπει να συγχέεται με τον ένοικο ή με όσα "μυστικά" κρύβει ο μεγαλεπήβολος τάφος.

"Απορρίψτε τις θεωρίες περί Ηφαιστίωνα", απαντά κατηγορηματικά σε όσα έγιναν γνωστά το απόγευμα της Τετάρτης, ο καθηγητής κλασσικής αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και ο οποίος επί 36 χρόνια θήτευσε στις ανασκαφές της Βεργίνας, Πάνος Φάκλαρης. "Ακόμα ψάχνουμε να βρούμε ποια είναι η είδηση", συμπληρώνει η επικεφαλής της επιστημονικής ομάδας των οστών που βρέθηκαν εντός του τάφου, Σέβη Τριανταφύλλου.

Tι απαντά όμως από την πλευρά του, ο υπεύθυνος αρχιτέκτονας του μνημείου Μιχάλης Λεφαντζής;

Ποια τα νέα ευρήματα που έστρεψαν και πάλι το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας στην Αμφίπολη που "είχαμε ξεχάσει";

Τα πρόσφατα  ευρήματα αφορούν κυρίως στην αποσαφήνιση της χρονικής εποχής στην οποία φέρεται να ανήκει η σπουδαία αρχαιολογική ανακάλυψη του τάφου και η οποία, όπως διευκρινίζει στο NEWS 247 ο υπεύθυνος αρχιτέκτονας του μνημείου Μιχάλης Λεφαντζής από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων στην Αθήνα, είναι αναμφισβήτητα η ελληνιστική εποχή και όχι η ρωμαϊκή.

"Το σημαντικό είναι αυτό. Ότι το μνημείο δεν είναι ρωμαϊκό, όπως αρχικά έσπευσαν πολλοί αρχαιολόγοι να επισημάνουν πριν μήνες. Η αφορμή για να καταλήξουμε σε αυτό το συμπέρασμα είναι η επιγραφή που εντοπίστηκε στον περίβολο του τάφου, σε μαρμάρινα κομμάτια και που πλέον αναμφίβολα, παραπέμπουν στον 4ο αιώνα π. Χ. και στη Δυναστεία των Αντιγονιδών. Πρόκειται σίγουρα για ένα από τα πολλά ταφικά Ηρώα του Ηφαιστίωνα, όπως υπάρχουν πολλά άλλα σε όλη την Επικράτεια, ιδίως στη Μακεδονία, την Αλεξάνδρεια και τη Χαιρώνεια".

Τα σπουδαία ευρήματα (κυρίως αρχιτεκτονικού τύπου) που είναι γνωστά στους ανασκαφείς εδώ και λίγους μήνες, αποκαλύπτουν ότι το ταφικό μνημείο της Αμφίπολης κατασκευάστηκε από τον Δεινοκράτη ή τον Στησικράτη ύστερα από παραγγελία και χρηματοδότηση του Μεγάλου Αλεξάνδρου, για τον φίλο του και έμπιστο Αξιωματικό, Ηφαιστίωνα, μετά τον θάνατό του, ενώ υλοποιήθηκε από τον Αντίγονο τον Μονόφθαλμο, το πρώτο τέταρτο του 4ου π.Χ. αιώνα.

Την ίδια στιγμή, η ομάδα ερευνών αναφέρθηκε στο μονόγραμμα - σφραγίδα του Μακεδόνα Αξιωματικού. Η επιγραφή "ΠΑΡΕΛΑΒΟΝ ΗΦΑΙΣΤΙΩΝΟΣ" βρέθηκε σε τουλάχιστον δύο οικοδομικές πλάκες, ενώ σε άλλο μαρμάρινο θραύσμα υπάρχει η επιγραφή "ΑΝΤ". Ως ΑΝΤ, σύμφωνα με τις νέες υποθέσεις, υπέγραφαν όλα τα μέλη της δυναστείας των Αντιγονιδών. Η επιγραφή αποτελεί ίσως το "οικοδομικό γραπτό συμβόλαιο" για την παραλαβή του μαρμάρινου υλικού που προοριζόταν για το μεγαλεπήβολο έργο, πιθανότατα Ηρώο.

"Επί πολλά χρόνια τα αρχιτεκτονικά μέλη ήταν σε δημόσια θέα, δίπλα στο λιοντάρι. Κανείς όμως δεν πρόσεξε τη δυσδιάκριτη επιγραφή στη μαρμάρινη επιφάνεια", ανέφερε ο κ. Λεφαντζής και συνέχισε: "Η λέξη Παρέλαβον είναι γραμμένη με τρόπο, ώστε το -Α και το -Ο να παραπέμπουν στην ελληνιστική εποχή. Αν αναφέρονταν για παράδειγμα, στην εποχή του Περσέα, τα γράμματα θα ήταν διαφορετικά, όπως ορίζουν οι βασικές αρχές της επιγραφικής".

Όσον αφορά στον λέοντα που βρίσκεται στα 2 χλμ μακριά από το μνημείο του τύμβου, αυτός χρονολογείται στο 1936 π.Χ. και "ανάλογο λέοντα μπορούμε να συναντήσουμε και στα Εκβάτανα, την περιοχή που ο έμπιστος Αξιωματικός του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Ηφαιστίωνας πέθανε το 325 π.Χ. Οπότε και για αυτό το λόγο, εξέφραζα από την πρώτη στιγμή την πεποίθηση ότι θα έρθουμε αντιμέτωποι με ευρήματα ελληνιστικής περιόδου. Ο λέοντας όπως και όλα τα μαρμάρινα κομμάτια στον περίβολο του τάφου, μεταφέρθηκαν εκεί. Και αποτελούσαν προάγγελο για τον νεκρό ή τους νεκρούς και τη σημαντικότητα της αρχαιολογικής ανακάλυψης.  Δεν βρίσκονταν εκεί από πάντα. Τη χρονολόγηση δε τεκμηριώνουν τόσο τα ευρήματά στο εσωτερικό του τάφου (σφίγγες, Καρυάτιδες, ψηφιδωτό δάπεδο) που μοιάζουν με έργα της ίδιας περιόδου που φυλάσσονται σε μουσεία εντός και εκτός της χώρας, όσο το μονόγραμμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο δεύτερο θάλαμο, αλλά και οι οκτάφυλλοι ανάγλυφοι ρόδακες".

Κατά την παρουσίαση της κας Περιστέρη, έγινε επίσης γνωστό ότι ο τύμβος έχει υποστεί πολυάριθμες λεηλασίες μέχρι τον καιρό των τελευταίων Μακεδόνων, ενώ υπογραμμίστηκε η ύπαρξη λατρευτικού χώρου εντός του μνημείου. Επίσης, αποκαλύφτηκε ότι βρέθηκαν νομίσματα καμένα ή κατεστραμμένα, τα οποία πιθανώς ανήκουν στον Μέγα Αλέξανδρο ή τον Κάσσανδρο.

Κατά τον κ. Λεφαντζή, όπως και την κυρία Περιστέρη, δεν υπάρχει πλέον κανένα περιθώριο αμφισβήτησης ότι το μνημείο της Αμφίπολης είναι της ελληνιστικής εποχής. "Ας περιμένουν λοιπόν όσοι αντιδρούν", λέει ο κ. Λεφαντζής και καταλήγει:"Έγινε μία πρώτη επιστημονική ανακοίνωση, δεν ξέρω πότε θα έχουμε φωτογραφίες και ντοκουμέντα, ούτε πότε θα γνωρίζουμε επιπλέον πληροφορίες. Ας περιμένουμε την αρχαιολογική ζύμωση και ας μην μένουμε σε λόγια αρχαιολόγων που δεν έχουν καν επισκεφτεί τον λόγο Καστά".

Τα ντοκουμέντα που δείχνουν Ηφαιστίωνα

Το πρώτο και σημαντικότερο στοιχείο-κλειδί είναι οι τρεις επιγραφές, που βρέθηκαν σε ισάριθμα «ορφανά» μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, από τα περίπου 500, πολλά από τα οποία φέρεται να προέρχονται από τον περίβολο του τύμβου Καστά, αλλά βρέθηκαν τις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα σε μια απόσταση 5-6 χιλιομέτρων δίπλα στο ποτάμι κοντά στη σημερινή θέση του Λέοντα της Αμφίπολης.

Ο Μ. Λεφαντζής μας διευκρίνισε ότι πρόκειται για τρεις πανομοιότυπες επιγραφές, ενώ στην ομιλία της η κ. Περιστέρη έκανε λόγο για δύο ίδιες και μία τρίτη για την οποία δεν έδωσε στοιχεία, αφήνοντας ερωτηματικά.

Διακρίνεται η λέξη «...ΑΡΕΛΑΒΟΝ» -λείπει το «Π»- και στην απόληξη του «Ν» υπάρχει το μονόγραμμα του Ηφαιστίωνα. Είναι λάθος αυτό που γράφτηκε ότι η επιγραφή λέει «ΠΑΡΕΛΑΒΑΝ ΗΡΩΟΝ ΗΦΑΙΣΤΙΩΝΟΣ». Η λέξη «ΗΡΩΟΝ» δεν υπάρχει. Ο Μ. Λεφαντζής εξήγησε ότι «διακρίνονται πολύ καθαρά το Η, το Φ, το Ω, το ΑΙ. Επειδή το Η είναι μεγάλο σε μέγεθος εκτιμούμε ότι αναφέρεται σε ηρώο». Κατά την ομιλία της η Κ. Περιστέρη ανέφερε ότι «επρόκειτο για ένα συμβόλαιο παραλαβής» και η επιγραφή ερμηνεύεται ως «παρέλαβον ηρώον του Ηφαιστίωνος».

Θέλοντας μάλιστα να ενισχύει αυτή την εκτίμηση, έκανε αναφορά τους «Παράλληλους Βίους» του Πλούταρχου, όπου αναφέρεται πως «όταν ο Αλέξανδρος έχασε τον Ηφαιστίωνα, ζήτησε από τον Δεινοκράτη (Στησικράτη) να στήσει λαμπρά ηρώα σε όλη την επικράτεια». «Μπορεί να ήταν 5-6 ή και περισσότερα. Δεν ξέρουμε πόσα, αλλά σίγουρα ήταν δύο στην Αλεξάνδρεια, και ένα στα Εκβάτανα, όπου πέθανε ο Ηφαιστίωνας. Για την Αμφίπολη δεν έχουμε κάποια αναφορά στη γραμματεία», μας είπε ο Μ. Λεφαντζής.

Τα περίπου 500 «ορφανά» αρχιτεκτονικά μέλη μεταφέρθηκαν και βρίσκονται γύρω από τον λέοντα της Αμφίπολης από το 1937 όταν και αναστηλώθηκε το μνημείο.

Δεύτερο στοιχείο-κλειδί είναι το μονόγραμμα του Ηφαιστίωνα, που επίσης βρέθηκε στο εσωτερικό, σε ρόδακες από το επιστύλιο του δεύτερου χώρου. Η Κ. Περιστέρη μίλησε για έναν εννιάφυλλο ρόδακα με το μονόγραμμα, ο Μ. Λεφαντζής ωστόσο μας αποκαλύπτει ότι «βρέθηκε σε τουλάχιστον δύο ρόδακες, οι οποίοι είναι ζωγραφισμένοι με την εγκαυστική μέθοδο και χαραγμένοι. Το μονόγραμμα είναι χαραγμένο στο λευκό τμήμα στο κέντρο του ρόδακα. Οι ρόδακες αυτοί βρέθηκαν πριν από 1,5 μήνα και είναι οι πρώτοι ρόδακες από τη νότια πλευρά του επιστύλιου, ενώ δεν γνωρίζουμε εάν υπάρχουν και άλλοι, καθώς βρίσκονται σε κακή κατάσταση».

Τρίτο στοιχείο-κλειδί είναι η χάραξη του ΑΝΤ, πάνω σε περισσότερα από τρία σημεία στον περίβολο, που βρέθηκε τα προηγούμενα χρόνια και σύμφωνα με τους ανασκαφείς παραπέμπουν στη δυναστεία των Αντιγονιδών. Η Κ. Περιστέρη ανέφερε ότι «πρόκειται για ένα τυπικό μονόγραμμα που υπάρχει σε όλη την περίοδο των Αντιγονιδών και αποδεικνύει τη χρονολόγηση του μνημείου στο τελευταίο τέταρτο του 4ου π.Χ. αιώνα». Η ανασκαφέας ήταν επιφυλακτική στο ποιος από την οικογένεια των Αντιγονιδών παρέλαβε το έργο, «πιθανόν ο Αντίγονος ο μονόφθαλμος ή κάποιο άλλο μέλος της οικογένειας», είπε.

Ωστόσο ο Μ. Λεφαντζής είναι κατηγορηματικός. «Το μνημείο παρέλαβε ο στρατηγός του Μ. Αλεξάνδρου, Αντίγονος ο μονόφθαλμος (382-301 π.Χ.). Δεν θα μπορούσε να είναι ο Αντίγονος Γονατάς (319-239 π.Χ.), γιατί αυτή η υπόθεση θα έριχνε τη χρονολόγηση του μνημείου. Ο Αντίγονος ο μονόφθαλμος και ο Δεινοκράτης είχαν έναν κοινό σκοπό, να συνεχίσουν το όραμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο πρώτος στην πολιτική και ο δεύτερος στην αρχιτεκτονική», μας είπε.

Ο Μ. Λεφαντζής αποκάλυψε στο «Έθνος» ότι μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη που έχουν βρεθεί κοντά στον τύμβο Καστά προέρχονται από τον Λέοντα της Αμφίπολης και είναι από τον ζωγραφικό διάκοσμο του βάθρου. Στο βάθρο του λέοντα υπήρχε ζωφόρος με μακεδονική εικονογραφία και θέμα μία νεκρική πομπή. «Τα κομμάτια αυτά μελετώνται τώρα και θα αποτελέσουν το αντικείμενο μιας επόμενης ανακοίνωσης», μας δήλωσε και, σε σχετική ερώτηση αναφορικά με τη χρονολόγησή της ζωφόρου, αφού ξεκαθάρισε ότι δεν εμπίπτει στην ειδικότητά του, εκτίμησε ότι είναι της ύστερης κλασικής ή της πρώιμης ελληνιστικής περιόδου.

Το «μήνυμα του δυαδισμού που εκπέμπουν τα ευρήματα, της σχέσης δηλαδή Αλέξανδρου και Ηφαιστίωνα» απασχόλησε ιδιαίτερα την Κ. Περιστέρη. Το απέδωσε στις δύο Σφίγγες, στις δύο Καρυάτιδες, στα δύο άλογα στην παράσταση της Περιστέρη. Ο Μ. Λεφαντζής δεν υιοθετεί αυτή την άποψη. «Δεν είμαι σίγουρος ότι πρέπει να κάνουμε αυτή τη διασύνδεση. Εγώ δεν την υιοθετώ», μας είπε χαρακτηριστικά.

Έφιππος πολεμιστής στον τρίτο θάλαμο

Εντυπωσιακή σε χρώματα και παραστάσεις είναι η ζωφόρος που αποκαλύφθηκε στον τρίτο -από τους τέσσερις- χώρο του μνημείου, εκεί όπου υπάρχει το βοτσαλωτό δάπεδο με την αρπαγή της Περσεφόνης. Στην ομιλία της η Κ. Περιστέρη είπε ότι η απεικόνιση περιλαμβάνει τον ήρωα που είναι έφιππος με λεοντοκεφαλή και ένα κράνος πολεμιστή, είτε σε μάχη είτε σε αρματοδρομία με τα όπλα του (φαρέτρα και θώρακας), σημείωσε όμως ότι «πολλά κομμάτια της είναι δυσανάγνωστα».

Ο Μ. Λεφαντζής, που είναι αυτός ο οποίος διάβασε και έκανε την αναπαράσταση της ζωφόρου, μας αποκάλυψε ότι η μορφή του ήρωα, τόσο ολόσωμη, όσο και προσωπογραφία, επαναλαμβάνεται αρκετές φορές. Επέμεινε ότι από τη μελέτη του προσώπου και των ρούχων του «δεν υπάρχει περίπτωση να είναι Ρωμαίος πολεμιστής, είναι σίγουρα κάποιος σπουδαίος άνθρωπος».

Από τη δυτική πλευρά της ζωφόρου ξεκινά η παρουσίαση της ζωής του, τα κατορθώματά του, οι στρατιωτικές του επιτυχίες. Μετά εμφανίζεται αφηρωισμένος, χωρίς στολή, με τον οπλισμό του στα πόδια, ενώ δύο Κένταυροι στεφανώνουν έναν ταύρο πριν τη θυσία. Ακολουθεί η λέμβος με πηδαλιούχο μία φτερωτή Νίκη στην πρύμνη και στην πλώρη, και στη μέση ένας δελφικός τρίποδας, το τρόπαιο του νεκρού που συμβολίζει τη δόξα και τον μύθο του.

Υπάρχουν επίσης οι φτερωτές μορφές του Ύπνου και του Θανάτου, αλλά και μία πομπή ιππέων που συνοδεύουν τον νεκρό.

Η ζωφόρος δεν έχει χρονολογηθεί, ωστόσο αρχαιολόγοι επισήμαναν στο «Έθνος» πως δεν υπάρχουν σε ζωφόρους της μακεδονικής εποχής επαναλήψεις του ίδιου προσώπου. «Αυτή η εικονογράφηση είναι μεταγενέστερη», έλεγαν χαρακτηριστικά.

Απορρίπτουν τις θεωρίες περί Μεγάλου Αλεξάνδρου

"Χαμένοι στη μετάφραση" της κας Περιστέρη, δηλώνουν αρκετοί αρχαιολόγοι, μετά τις χτεσινές επιστημονικές αποκαλύψεις που κάνουν το γύρο του κόσμου.

"Πρέπει να απορρίψουμε τα σενάρια περί Ηφαιστίωνα και Μεγάλου Αλεξάνδρου. Και αυτό το είχα υποστηρίξει από την αρχή, στις 13 Αυγούστου, ημερομηνία ανεύρεσης του τύμβου. Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να μάς οδηγεί σε τέτοια συμπεράσματα. Επίσης, οι επιγραφές στις οποίες αναφέρεται η ομάδα της κας Περιστέρη, βρίσκονται στον Λέοντα, δηλαδή 2 χλμ. μακριά από τον τάφο και επομένως, δεν έχουν καμία σχέση με αυτόν. Το λιοντάρι ανήκει σε άλλο τάφο, ο οποίος δεν έχει βρεθεί ακόμη", αναφέρει κατηγορηματικά στο NEWS 247 ο καθηγητής κλασσικής αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και ο οποίος επί 36 χρόνια θήτευσε στις ανασκαφές της Βεργίνας, Πάνος Φάκλαρης.

Σχολιάζοντας το "ΠΑΡΕΛΑΒΟΝ" της επιγραφής, ο ίδιος αναφέρει: "Έχει και άλλα γράμματα δίπλα. Η επιγραφή δεν σταματάει σε αυτή τη λέξη. Και θεωρώ ότι είναι μεταγενέστερη από το ταφικό μνημείο, ίσως από Θράκες που έκαναν επιδρομή στην περιοχή. Σαφώς και το εύρημα της κας Περιστέρη είναι πολύ σημαντικό. Αλλά οι μέχρι στιγμής πληροφορίες, είναι ανυπόστατες. Πρόκειται για Μακεδονικό τάφο και όχι για μνημείο προς τιμή κάποιου. Και η επιγραφή στο λιοντάρι πρέπει να αποσυσχετιστεί από το ταφικό μνημείο".  

Ο ίδιος κάνει λόγο μάλιστα για σύγχυση ως προς τη χρονολογία στην οποία θα έπρεπε να τοποθετείται το εύρημα. "Δεν είναι στο τέλος του 4ου αιώνα, αλλά στις αρχές του 3ου αιώνα π. Χ.", ενώ απορρίπτει τα σενάρια περί Αντιγόνου. "Όταν δημιουργήθηκε ο τύμβος, ο Αντίγονος είχε σκοτωθεί, οπότε τίποτα από τα μέχρι στιγμής στοιχεία δεν έχει βάση".

Από την πλευρά της, η επικεφαλής της επιστημονικής ομάδας των οστών που βρέθηκαν πριν περίπου εννιά μήνες εντός του τύμβου Σέβη Τριανταφύλλου, αναφέρει ότι "δεν ξέρω για ποιο λόγο γίνεται κουβέντα σήμερα. Θα βρω συναδέλφους από το χώρο της Κλασικής Αρχαιολογίας, για να καταλάβω".

Η καθηγήτρια Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Χρύσα Παλιαδέλη, μιλώντας σε τηλεοπτική εκπομπή, χαρακτήρισε "ενδιαφέρουσα πρόταση" την ανακοίνωση της επικεφαλής των αρχαιολογικών ερευνών, ότι δηλαδή ο τύμβος Καστά πιθανότατα προοριζόταν για τον Ηφαιστίωνα κατά παραγγελία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τόνισε: "Θα μπορούσαμε να πούμε με ασφάλεια ότι το μνημείο χρονολογείται στα τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα ή στα πρώιμα ελληνιστικά χρόνια, όμως χρειάζεται πολλή ακόμη δουλειά μέχρι την εξαγωγή συμπερασμάτων. Για χρόνια θα συζητάμε τις προτάσεις και θα δοθούν κι άλλα στοιχεία" επεσήμανε η αρχαιολόγος.

Τα  οστά μαρτυρούν τον ένοικο του τάφου;

Η επικεφαλής της επιστημονικής ομάδας των οστών που βρέθηκαν πριν περίπου εννιά μήνες εντός του τύμβου (μαζί με την Επίκουρη καθηγήτρια Χ. Παπαγεωργοπούλου) και Επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. με ειδίκευση στην οστεοαρχαιολογία, Σέβη Τριανταφύλλου επισημαίνει στο NEWS 247 ότι: "Αυτό που αφορά στον τομέα μου και μπορώ να πω με βεβαιότητα είναι ότι οι έρευνες για τα οστά πάγωσαν για οικονομικούς λόγους. Ό, τι έπρεπε να μάθουμε, δημοσιεύτηκε τον περασμένο Ιανουάριο. Οι ηλικίες και το φύλο του καθενός από τους πέντε σκελετούς που βρέθηκαν εντός μνημείου. Η έρευνά μας ήταν κανονικά τριετής, αλλά δυστυχώς, λόγω κρίσης δεν καταφέραμε να την ολοκληρώσουμε. Ζητούμενο παραμένει η συγγένεια των πέντε ανθρώπων".

Ωστόσο η ίδια κατέστησε σαφές ότι: "Τα οστά δεν θα μαρτυρήσουν ποτέ από μόνα τους τον ένοικο του τάφου. Το DNA δεν μπορεί να δώσει τέτοιες πληροφορίες. Και αυτό ο κόσμος πρέπει να το αντιληφθεί".

πηγή