Η Λίμνη της Κωπαίδας, ένας υδάτινος κόσμος που σήμερα πια είναι μια μεγάλη και εύφορη πεδιάδα που η εκμετάλλευσή της αποτελεί πηγή εισοδήματος για τους αγρότες της Βοιωτίας...Με έκταση είκοσι τέσσερα χιλιόμετρα σε μήκος και δέκα τρία σε πλάτος, η λίμνη απλωνόταν στα βαθύτερα σημεία του λεκανοπεδίου που σχηματίζουν τα βουνά των μυστηρίων: Ελικώνας, Πτώο, Σφίγγιο, Χλωμό και οι απολήξεις του Παρνασσού.
Με τον Βοιωτικό Κηφισό και τους υδάτινους όγκους που κατέβαιναν από τα γύρω βουνά να την εμπλουτίζουν και να αυξομειώνουν το βάθος της, ήταν για τους κατοίκους της γύρω περιοχής πηγή ζωής, αλλά ταυτόχρονα και πηγή ιδιαίτερων παραδόσεων, ανεξήγητων φαινομένων μα και καταστάσεων που κάλυπταν με δέος, φόβο, και άκρατη φαντασία για το μυστήριο, αυτή την συνύπαρξη του ανθρώπου με τη φύση.
Μπορεί να χρειάστηκε περίπου ένας αιώνας (1834–1931) για την πλήρη καθυπόταξη και αποξήρανση της λίμνης, τίποτα όμως δεν στάθηκε ικανό να κλονίσει τις μνήμες για τα όσα περίεργα συνέβαιναν.
Δίπλα στις όχθες του Κηφισού δεν ήταν λίγοι αυτοί που είχαν νοιώσει το αίμα τους να παγώνει στη θέα όμορφων γυναικών που χόρευαν και τραγουδούσαν, αλλά εξαφανίζονταν μόλις κάποιος πλησίαζε για να αντικρίσει από κοντά την αιθερική τους φύση.
Και μπορεί ορισμένοι να έσπευδαν να χλευάσουν αυτούς που τα έζησαν, ήταν όμως οι ίδιοι που αναθεωρούσαν την χλεύη τους έχοντας απέναντί τους συνανθρώπους, συγχωριανούς και φίλους με χαμένα τα λογικά τους.
Και μπορεί να ήταν πολλοί ακόμα αυτοί που εξακολουθούσαν να αμφιβάλουν, ήταν όμως όλοι τους παρόντες, τρομαγμένοι μάρτυρες στον υπόκωφο θόρυβο, στο ανεξήγητο μουγκρητό, στους βρυχηθμούς που έρχονταν από τη μεριά της λίμνης απροειδοποίητα, λες και κάτι ήθελε να δονήσει μαζί με τους τοίχους των σπιτιών τους και τις τρομαγμένες τους καρδιές.
Τα όσα φτάνουν σήμερα στη γνώση μας για το μυστηριώδες πλάσμα της λίμνης της Κωπαίδας στηρίζονται τόσο σε παλιά συγγράμματα όσο και σε συζητήσεις με κατοίκους της περιοχής, μεγάλης ηλικίας, που σαν ζωντανές βιβλιοθήκες γνώσης έρχονται να μεταφέρουν στη μνήμη της σύγχρονης γενιάς, όλα όσα αυτοί αλλά και οι πρόγονοί τους είχαν ζήσει. Όλα εκείνα τα περίεργα που συνέβαιναν αλλά και εξακολουθούν να συμβαίνουν…
Το Πλάσμα Ήταυρος
Έτσι ονόμασαν το πλάσμα της λίμνης της Κωπαίδας, αλλά και αντίστοιχα «τέρατα»–φαινόμενα και άλλων λιμνών της Ελλάδας, όπως της λίμνης Οζερού, της λίμνης Κάρλας, το πλάσμα σ’ ένα μεγάλο βάλτο στην περιοχή Κάραβας της Θεσσαλίας αλλά και αλλού. Τι είναι όμως ο Ήταυρος;
Σύμφωνα με την ορνιθολογία, είναι ένα είδος μικρού μοναχικού ερωδιού που ζει, πετάει, τρέφεται, ζευγαρώνει και αναπαράγεται σε περιοχές με καλαμιώνες και υδρόβια βλάστηση, ένα χαρακτηριστικό των όχθεων των λιμνών και φυσικά και της Κωπαίδας.
Η φωνή του αλλά και ο βιότοπός του αποτέλεσαν την βάση για τις ονομασίες που του έχουν αποδοθεί.
Ο λαός το αποκαλεί νυχτοκόρακα, αφού αναπτύσσει έντονη δραστηριότητα τις βραδινές ώρες. Οι Λατινικές του ονομασίες είναι Ardea Stellaris (ερωδιός ο αστερίας για τους Έλληνες, από το φτέρωμά του) και Butaurus Stellaris από το butor, δηλαδή βούταυρος των Γάλλων (bos + Taurus).
Του έχουν δοθεί και άλλες ονομασίες από τους Γερμανούς όπως Rohrbruller (μυκητής των καλαμιώνων), Moorochse (βόδι των ελών), Riedochse (βόδι των καλαμιώνων) κ.α.
Το χαρακτηριστικό της φωνής του είναι οι κραυγές που μοιάζουν με το μουγκρητό του βοδιού. Αυτό συμβαίνει τις βραδινές ώρες και περισσότερο την περίοδο της Άνοιξης, τότε που κλωσά τα αυγά του.
Θα μπορούσε να είναι αυτό το μικρό πτηνό η αιτία του υπόκωφου θορύβου που άκουγαν τόσο συχνά οι κάτοικοι γύρω από την Κωπαίδα; Πολύ εύκολα η πίστη σε μια τέτοια ερμηνεία μπορεί να λύσει αμέσως όλα μας τα ερωτήματα. Θα πρέπει όμως και να δοθούν ικανοποιητικές απαντήσεις για το πώς ένα τέτοιο αδύναμο πουλί είναι σε θέση να βρυχάται και να ακούγεται σε απόσταση τόση όση διασχίζει με τα πόδια του ο άνθρωπος μέσα σε τρεις ώρες όπως έλεγαν.
Πώς μπορεί να κινείται μέσα στους καλαμιώνες και τα φυτά να ανοίγουν διάπλατα στο πέρασμά του, τα νερά να ανακατεύονται μανιασμένα και όλα τα υπόλοιπα πουλιά και ζώα της λίμνης να απομακρύνονται έντρομα!
Φαντάσματα από το Βυθισμένο Χωριό
Η λίμνη της Κωπαίδας είχε μπει στη διαδικασία αποξήρανσης από το 1834, που κάλυψε το μεγαλύτερο τμήμα της το 1858 ενώ η διαδικασία ολοκληρώθηκε το 1931.
Στο διάστημα αυτό ο ανεξήγητος βόμβος–βρυχηθμός τάραζε διαρκώς τη ζωή των κατοίκων σε όλα τα χωριά και τους μικρούς οικισμούς που βρίσκονταν περιμετρικά από τη λίμνη. Ειδικά τους καλοκαιρινούς μήνες, τα ήσυχα βράδια ο βόμβος ήταν πολύ πιο καθαρός.
Σε κάποιες περιπτώσεις κάτοικοι άναβαν φωτιές στα σημεία που έβλεπαν προς την λίμνη, πιστεύοντας ότι αυτό το «κάτι» που τους απειλούσε θα συναντούσε εμπόδια αν επιχειρούσε να κατευθυνθεί προς αυτούς.
Στις εκκλησίες γίνονταν δεήσεις για να λυτρωθούν από το μυστηριώδης πλάσμα που η ύπαρξή του και η εκδήλωση της παρουσία του απειλούσε το μέλλον τους, την περιουσία τους, ίσως και την ίδια τους τη ζωή.
Μετά το 1858 και ενώ κάποια τμήματα της λίμνης εξακολουθούσαν να καλύπτονται από νερά και καλαμιώνες, στα σημεία που αποστραγγίζονταν οι κάτοικοι των παρόχθιων οικισμών έβγαζαν μέσα από τη λάσπη μεγάλες ποσότητες ψαριών που τα κάπνιζαν για να εξασφαλίσουν μεγαλύτερο χρόνο διατήρησής τους.
Λέγεται ότι προς τα βαθύτερα σημεία των αποξηραμένων τμημάτων, συναντούσαν ερείπια σπιτιών που βρίσκονταν εκεί πριν τα νερά δημιουργήσουν τη λίμνη. Οι ανακαλύψεις αυτές έδωσαν αφορμή για την ανάπτυξη μιας υπερφυσικής ερμηνείας γύρω από την προέλευση του βόμβου. Υποστηρίχθηκε δηλαδή ότι αυτός προερχόταν από τις ψυχές των νεκρών κατοίκων των βουλιαγμένων χωριών, όταν εντελώς ξαφνικά, σε ένα βράδυ, ορμητικά νερά που προκάλεσαν πρωτοφανείς βροχές, έφτασαν από τους γύρω ορεινούς όγκους και κατέκλυσαν όλο τον κάμπο αφανίζοντας κάθε σημάδι ανθρώπινης ύπαρξής κάτω από τη λάσπη.
Πίστευαν έτσι ότι ο βόμβος ήταν όλες οι φωνές μαζί που προειδοποιούσαν για επικείμενες συμφορές, πολέμους, αρρώστιες, σεισμούς. πλημμύρες κλπ. Και μπορεί αυτή η εκδοχή να απέβλεπε στο να κρατήσει τους κατοίκους στην περιοχή δίνοντας μια διάσταση προειδοποίησης και σωτηρίας στη ύπαρξη του βόμβου, οι γέροντες όμως βεβαίωναν ότι αυτός ακούστηκε κατά την επανάσταση του 1821, την επιδημία της χολέρας το 1854 και την επανάσταση στην Κρήτη το διάστημα 1866–1869, συνδέοντας έτσι τη φήμη με την πραγματικότητα.
Μετά το 1858, τη χρονιά που ο βόμβος ήταν πιο έντονος και για πολλές μέρες –ειδικά αμέσως μετά τις πρώτες φθινοπωρινές βροχές– μεσολάβησε ένα χρονικό διάστημα περίπου 12 ετών για να ξανακουστεί. Στο εξής ο ήχος θα ακούγεται πολύ λιγότερες μέρες, πιο αδύναμος ενώ μέχρι και σήμερα κάποιοι ισχυρίζονται ότι τα ήσυχα καλοκαιρινά βράδια μπορεί κανείς να αντιληφθεί ένα μυστηριώδης μουγκρητό. Ειδικά στην περιοχή του Αλιάρτου.
Παράξενοι Ήχοι σε όλη την Ελλάδα
Υπόκωφοι βόμβοι, αντίστοιχοι με αυτόν που ακουγόταν στην Κωπαίδα είχαμε και σε άλλες λίμνες και υδάτινες συγκεντρώσεις διάσπαρτα στην Ελλάδα. Τα φαινόμενα αυτά μάλιστα ήταν τόσο έντονα όσο και η ανησυχία και ο φόβος που προκαλούσαν. Οι εφημερίδες της εποχής στέκονταν ιδιαίτερα σ΄ αυτά αποτυπώνοντας την ανησυχία όλων.
Η εφημερίδα Ευνομία σε φύλλο της τον Σεπτέμβριο του 1862 αναφέρεται σε ένα παράδοξο ζωολογικό φαινόμενο, όπως το χαρακτηρίζει, που συνέβη στο έλος των Καφυών ή αλλιώς λίμνη Κανδήλα, στην Πελοπόννησο.
Στο εν λόγω έλος, μερικοί κάτοικοι υποστήριζαν ότι είδαν ένα τεραστίων διαστάσεων φίδι ενώ κάποιοι άλλοι ένα πλάσμα που έμοιαζε με ιπποπόταμο. Ο βρυχηθμός του προκαλούσε τρόμο, και από τα σημεία όπου περνούσε σχημάτιζε τάφρο, ενώ τα κυνηγετικά σκυλιά απομακρύνονταν στην παρουσία του πανικόβλητα. Το πλάσμα όπως πίστευαν ερχόταν από τα βαθιά χάσματα στις καταβόθρες που υπήρχαν στην λίμνη.
Το 1890 στο μεταξύ, δύο εφημερίδες της Αθήνας, η Εφημερίς και η Αθηναϊκή, αναδημοσιεύουν άρθρο της Λαρισινής εφημερίδας Σάλπιγξ, που αναφέρεται στο μυστηριώδες βουητό που άκουγαν πολλοί στην περιοχή της Θεσσαλίας.
Οι ερμηνείες εδώ περνούσαν από το άδειασμα των υπόγειων υδάτων της Θεσσαλίας στην θάλασσα, στο πλάσμα που κατοικούσε στα βαθύτερα σημεία των λιμνών και των ποταμών. Τον Ήταυρο ή Νήταυρο. Η δεύτερη άποψη ήταν η πιο επικρατέστερη.
Τον Απρίλιο του 1898 πάλι, η αθηναϊκή εφημερίδα Άστυ αναμεταδίδει μια είδηση που προερχόταν από το Αγρίνιο. Σύμφωνα με αυτή οι χωρικοί που εργάζονταν γύρω από την λίμνη Τριχωνίδα, άκουγαν καθημερινά φοβερούς βρυχηθμούς, σαν λιονταριού, που προέρχονταν από το μέσο της λίμνης.
Στο σημείο εκείνο, πυκνοί σχηματισμοί μικρών και μεγάλων δέντρων, καλαμιές και βρύα διαμόρφωναν ένα μικρό βαλτώδες δάσος. Οι κάτοικοι πολλές φορές περικύκλωσαν με όπλα τη λίμνη αλλά δεν κατάφεραν να δουν κάτι. Κάποιες φορές επιδίωξαν να πλησιάσουν το σημείο εκείνο με πλωτές σχεδίες. ‘Όταν πλησίαζαν οι φωνές γίνονταν εντονότερες αλλά τα άφθονα χόρτα, οι πυκνοί καλαμιώνες και η λάσπη εμπόδιζαν τις σχεδίες να πλησιάσουν περισσότερο.
Στην Τριχωνίδα έσπευδαν κάτοικοι και άλλων περιοχών για να δουν το υδρόβιο πλάσμα, όπως εκτιμούσαν. Δεν το κατάφεραν όμως!
Οι βρυχηθμοί κράτησαν αρκετό χρονικό διάστημα, μέχρι που τελικά σταμάτησαν. Οι μαρτυρίες ήταν πολλές, είχαν όμως ιδιαίτερη σημασία καθώς προέρχονταν από ανθρώπους που η επαγγελματική τους ιδιότητα –συνυφασμένη με το πνευματικό τους επίπεδο– δρούσε πολλαπλασιαστικά στην αποδοχή των όσων υποστήριζαν.
Ο καθηγητής μαθηματικών Θ. Θεοδωρίδης που καταγόταν από την βόρεια Ελλάδα βεβαίωσε σε ανακοίνωσή του ότι στον ποταμό Άγιο Γεώργιο, μισή ώρα απόσταση από την πόλη των Σερρών, είχε εμφανιστεί και ακουγόταν για πολλά χρόνια ο Ήταυρος.
Οι κάτοικοι πάντως, περιέγραφαν ότι το πλάσμα που προκαλούσε το τρομακτικό μουγκρητό είχε την μορφή ενός γιγαντιαίου βατράχου!
Ο καθηγητής της βοτανολογίας Σπ. Μηλιαράκης σε μια επιστολή του το 1903 περιγράφει μια εμπειρία που είχε καθώς πήγαινε για μελέτη σε ένα έλος κοντά το μοναστήρι της Λεσσινιώτισας, τρεις ώρες απόσταση από το Αιτωλικό.
Όπως λέει, ενώ βρισκόταν πάνω σε ένα κάρο μαζί άλλους δύο συνεπιβάτες, γιατρούς που συμμετείχαν στην έρευνά του, άκουσαν από τον αγωγιάτη, τον οδηγό του κάρου, να μιλά για τον Ήταυρο, ένα μυθικό πλάσμα. Όπως τους είπε το άκουγαν πάρα πολλοί κάτοικοι των γύρω χωριών, κανείς όμως, μέχρι στιγμής δεν είχε μπορέσει να το δει.
Όταν έφτασαν στο έλος παρέμειναν για δύο περίπου ώρες. Βρίσκονταν σε ένα απροσπέλαστο σημείο όταν σε μια απόσταση περίπου εκατό βήματα από αυτούς άκουσαν τους επανειλημμένους, περίεργους βρυχηθμούς ενός ζώου. Ο Μηλιαράκης υποστηρίζει ότι ποτέ δεν είχε ξανακούσει κάτι ανάλογο, αλλά ο ήχος έμοιαζε με αυτό του βοδιού, ήταν όμως πιο σύντομος και την συγκεκριμένη στιγμή πιο ασθενής. Δυστυχώς, και εξαιτίας του άβατου της περιοχής δεν μπόρεσε να πλησιάσει μέσα στους καλαμιώνες για να δει τι ήταν αυτό το πλάσμα που τους προκαλούσε.
Ο Ήταυρος, το θηρίο σκορπούσε τον φόβο και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, σε λιμνοθάλασσες και ποταμούς. Στους καλαμιώνες του Αμβρακικού κόλπου κάθε άνοιξη και φθινόπωρο οι βρυχηθμοί του πλάσματος δονούσαν την περιοχή. Αυτοί που το είδαν περιέγραφαν ένα γιγαντιαίο ταύρο ή βούβαλο.
Στη Ναύπακτο, εκεί που εκβάλλει ο ποταμός Μόρνος άκουγαν «το σκουλήκι της γης», έτσι το αποκαλούσαν, να μουγκρίζει προμηνύοντας συμφορές. Το μυθικό τέρας έμοιαζε με μαύρο γιγαντόσωμο ταύρο, βουβάλι, τεράστιο σκουλήκι ή ακόμα και δράκοντα!
Μια Γαλλική επιστημονική αποστολή το 1793 στις εκβολές του Αχελώου ήρθε να αποκαλύψει συγκλονιστικά στοιχεία συγκεντρωμένα από μάρτυρες πού βρέθηκαν παρόντες σε περιστατικά.
Από τα ποτάμι ένα γιγαντιαίο υδρόβιο φίδι αιφνιδίαζε βοσκούς που πλησίαζαν τα κοπάδια τους στις όχθες του, σκοτώνοντας κάποιους από αυτούς και σκορπίζοντας τα κοπάδια. Αυτά τα γεγονότα τα συνέδεαν –ακόμα μια φορά– με επικείμενες συμφορές. Τέτοια λοιπόν θεωρήθηκε η τοποθέτηση σαν διοικητή της Ελλάδας του σκληρού και βάναυσου ασιάτη Ισμαήλ.
Αντίστοιχες παραδόσεις στο χώρο της Ευρώπης συναντάμε μόνο στην περιοχή της Κορσικής που μιλά για ένα πλάσμα που έβγαινε από μια λίμνη που την αποκαλούσαν Χρυσή, και βγάζοντας κραυγές έτρεχε στα βουνά, κάθε φορά που προμηνυόταν μια συμφορά.
Αχανής Καταβόθρες και η Εξαφανισμένη Βύδρα
Για να επιδιώξει κάποιος να δώσει πειστικές ερμηνείες για όλα αυτά που συνέβησαν στις Ελληνικές λίμνες, θα πρέπει να δεχθεί ότι τόσο η εκδοχή της παρουσίας ενός γιγαντιαίου πλάσματος που ζούσε σ΄ αυτές, όσο και η επιστημονική εκδοχή του φυσικού φαινομένου για κίνηση υδάτων και ρευμάτων αέρα στο υπέδαφος των λιμνών είναι εξίσου πιθανές!
Ίσως σ΄ αυτές τις τοποθεσίες να συνέβαινε μια από τις δύο εκδοχές ή και οι δύο μαζί. Το να ζει και να κρύβεται ένα μεγάλο ζώο σε βαλτώδη και απρόσιτα σημεία επιλέγοντάς τα σαν καταφύγιο ενάντια στην διαρκώς αυξανόμενη ανθρώπινη επέκταση, μοιάζει απόλυτα λογικό.
Άλλωστε αν εξετάσει κανείς την εξέλιξη της πανίδας στον Ελλαδικό χώρο από τα πανάρχαια χρόνια, θα διαπιστώσει τεράστιες αλλαγές. Και αν τα περισσότερα από τα πλάσματα του παρελθόντος δεν άντεξαν την αντιπαράθεση με τον άνθρωπο, κάποια ίσως κατάφεραν να παρατείνουν την ύπαρξή τους μέσα στους αιώνες και να αποτελούν έτσι σήμερα, αντικείμενο έρευνας της κρυπτοζωολογίας, αυτού του συναρπαστικού κλάδου της ζωολογίας του οποίου οι εκπλήξεις ποτέ δεν σταματούν.
Εξετάζοντας λοιπόν την εκδοχή του φυσικού φαινομένου, δεν μπορούμε να μη σταθούμε αρχικά στην άποψη του Αριστοτέλη ότι ο βόμβος ή το μούγκρισμα που προέρχεται από διάφορες υδάτινες συγκεντρώσεις (λίμνες, βαλτωμένα σημεία των ποταμών, έλη), παράγεται στα στάσιμα σημεία των υδάτων (τα λεγόμενα Δέλτα των ποταμών), εκεί δηλαδή που το νερό εκβάλλει στη θάλασσα. Και αυτό γιατί υπάρχει εκτόνωση συσσωρευμένου αέρα σε υπόγειες σήραγγες, από στενότερα σημεία σε άλλα πλατύτερα.
Αν και επιστήμονες της εποχής αμφέβαλλαν γι αυτό (όπως ο Μηλιαράκης), με το επιχείρημα ότι δεν είχαν παρατηρήσει οι ίδιοι «κοχλασμό» του νερού όταν ο βόμβος ακουγόταν, ωστόσο τα σημερινά δεδομένα αφήνουν περιθώρια για κάτι τέτοιο.
Έρευνες με μηχανήματα ανίχνευσης της μορφολογίας του υπεδάφους των λιμνών, δείχνουν ότι πολλές από τις σήραγγες και τις καταβόθρες, είναι ικανές να εγκλωβίσουν μεγάλες ποσότητες αέρα ανάλογα με το άδειασμα ή το γέμισμά τους με νερό, απόρροια των κλιματολογικών συνθηκών (οι βόμβοι ακούγονταν κυρίως στη μετάβαση από ξηρασία σε πλημμύρες αλλά και αντίστροφα).
Μήπως όμως η ύπαρξη αυτών των υπόγειων μορφολογικών σχηματισμών αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα σε ένα φυσικό φαινόμενο και ένα είδος πλάσματος ερχόμενο από το παρελθόν που η αδυναμία εύρεσής του θα αποτελούσε στόχο και αντικείμενο έρευνας της κρυπτοζωολογίας;
Γιατί στο πλήθος των μαρτυριών, ακόμα και αν απομονώσουμε τις λιγότερο ακριβείς και ρεαλιστικές ή και αυτές ακόμη που θα μπορούσαν να είναι προϊόν φαντασίας υπό συνθήκες φόβου και διάχυτης προκατάληψης, υπάρχουν αρκετές που μόνο σαν προϊόν ομαδικής παρερμηνείας δεν θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν.
Εκτός φυσικά και αν απορρίψουμε αναιτιολόγητα τις θεάσεις ή δεχθούμε ότι ένα φυσικό φαινόμενο «αντιδρά» και «ανταποκρίνεται» με κραυγές στην όχληση και τον κίνδυνο, όπως στην περίπτωση της Τριχωνίδας…
Στις αρχές του καλοκαιριού του 2005, ένα τυχαίο περιστατικό ήρθε να ανατρέψει επιστημονικά δεδομένα της ζωολογίας στη χώρα μας. Δίπλα στον υδροβιότοπο Κοτυχίου – Στροφυλιάς του νομού Ηλείας, όπου επιστήμονες μεθοδικά τον ερευνούσαν, παράνομοι κυνηγοί αναζητούσαν επίμονα τα θηράματά τους, και ψαράδες παγίδευαν τα λίγα ψάρια και χέλια που ζούσαν σ΄ αυτόν, βρέθηκε –νεκρό δυστυχώς– ένα ποταμόσκυλο ή Βύδρα (Lutra lutra), χτυπημένο από αυτοκίνητο στον επαρχιακό δρόμο που αγγίζει την υδάτινη αυτή περιοχή.
Η Βύδρα που θεωρείται εξαφανισμένη, τουλάχιστον από την Πελοπόννησο εδώ και αιώνες, φαίνεται πως ζούσε κανονικά εκεί. Σε μια περιοχή με τόσο έντονη ανθρώπινη παρουσία που την έχει μετατρέψει σε σημείο της απλής καθημερινότητα των κατοίκων της, ζούσε εκεί ένα ζώο θρύλος χωρίς κανείς να το έχει αντιληφθεί στο ελάχιστο.
Ας σκεφτούμε λοιπόν τι μπορεί να έκρυβαν αλλά και να κρύβουν τόσο τα απρόσιτα επιφανειακά σημεία των λιμνών, αλλά και τα ατέλειωτα, δαιδαλώδη τούνελ και οι αχανείς καταβόθρες στο υπέδαφος. Όπως στην περίπτωση της Κωπαίδας…
